Վերջերս Արցախի ՄԻՊ-ի կողմից ներկայացված տեսանյութի, Ադրբեջանում տիրող հայատյացության մթնոլորտի և այլ հարցերի շուրջ Analitik.am-ը զրուցել է Արցախի մարդու իրավունքների պաշտպան Ռուբեն Մելիքյանի հետ:
Պարոն Մելիքյան, երբ 30 տարի առաջ տեղի ունեցած Սումգայիթը, Բաքվի ջարդերը, Մարաղայի ջարդեր, մենք օբյեկտիվ կամ սուբյեկտիվ պատճառներից ելնելով չկարողացանք իրականացնել այն փաստահավաք աշխատանքը, որը պահանջվում էր, կամ հիմա հավաքված փաստերը չենք կարողանում օգտագործել Ադրբեջանին համարժեք պատասխանատվության ենթարկելու համար, ըստ երևույթին նույնը կատարվում է նաև ապրիլյան քառօրյա դեպքերի մասով, թե ես ինչ-որ բան եմ բաց թողնում: Ի՞նչ կասեք այս մասին, ի՞նչ է անում Արցախ պետությունն ապրիլյան քառօրյա պատերազմի ժամանակ Ադրբեջանի կողմից թույլ տրված պատերազմական հանցագործությունների և խախտումների համար Ադրբեջան պետությանը պատասխանատվության ենթարկելու համար:
Նախ, Դուք համեմատություն անցկացրեցին երեք դեպքերի միջև՝ Սումգայիթ՝ 1988 թվական, Բաքու՝ 1990 և Մարաղա՝ 1992: Ի դեպ, Մարաղան ավելի լայն իմաստով ենք հասկանում, քանի որ պատերազմի ժամանակ կատարված հանցագործությունների մասին է խոսքը: Դրանք տարբեր իրավիճակներ են. Սումգայիթի պարագայում փաստն այն է, որ խորհրդային պետությունը բավական ակտիվ քննություն է իրականացրել, այդ նյութերը կան, դրանք հասու են, և մենք որոշակի փաստագրված, իրավական առումով ձևակերպված նյութ ունենք միջազգային հանրությանը Սումգայիթյան դեպքերը ներկայացնելու համար: Բաքվի դեպքում այդպիսի աշխատանք չի կատարվել՝ արդեն 1990 թվականն էր, խորհրդային պետությունն արդեն գործառնական չէր: Մարաղայի դեպքում, ցավոք, տվյալ ժամանակահատվածում չի կատարվել, հետո որոշակի աշխատանք տարվել է, որն, իհարկե, ամբողջական լինել չի կարող, որովհետև ժամանակի խնդիր կար, մասնագիտական խնդիր կար և այլն:
Ապրիլյան դեպքերում, կարծում եմ՝ ոչ միայն մեր գրասենյակը, այլ նաև հայկական իրավաբանական շրջանակները, հանրությունը որոշակի դասեր քաղեցին նախորդ դեպքերից, և փաստագրություն իրականում իրականացվել է՝ այդ թվում մեր կողմից: Մենք երկու զեկույց ենք հրապարակել, հիմա պատրաստում ենք հայատյացության վերաբերյալ զեկույցը: Որպես դրա նախաբան արդեն հրապարակեցինք մի տեսանյութ՝ ցույց տալու համար հայատյացության խորությունն Ադրբեջանում՝ անգամ մանկապարտեզի մակարդակում:
Հեղինակավոր միջազգային կազմակերպություններն իրենց զեկույցները պատրաստելիս հղումներ են կատարել մեր հրապարակած զեկույցներին: Խոսքը վեաբերում է Freedom house-ին, Միջազգային հակաճգնաժամային խմբին և այլն: Այս առումով մեր կողմից աշխատանք կատարվել է և մեր գործունեությունը մենք չենք դադարեցնում: Հիմա առավելապես հայատյացության վրա ենք կենտրոնացել, որովհետև դեռևս ապրիլին հրապարակված զեկույցով Արցախի մարդու իրավունքների պաշտպանի հաստատությունը պնդում է, որ այս դեպքերն ուղիղ կապված են Ադրբեջանում տիրող հայատյացության մթնոլորտի հետ:
Սակայն ես չեմ ուզում, որ պատկերացում լինի, թե այս ամենով զբաղվում է բացառապես Արցախի մարդու իրավունքների պաշտպանը, չմոռանանք, որ հարյուրավոր դիմումներ են գնացել Եվրոպական դատարան, որի հետ մարդու իրավունքների պաշտպանը չէր կարող կապ ունենալ: Դա արել են քաղաքացիները՝ փաստաբանների օգնությամբ: Փաստաբաններից կարող եմ նշել օրինակ Արա Ղազարյանին, Արտակ Զեյնալյանին: Փաստաբանական խումբ է աշխատել այդ դիմումների վրա, այդ թվում նաև Արցախի փաստաբանները: Կատարված աշխատանքները կարելի է տեսնել Եվրոպական դատարանի կայքում:
Այս անգամ ոչ միայն մեր հաստատությունը, այլ ողջ իրավական հանրությունը շատ լրջորեն է վերաբերվել այս հարցին, և մենք սեղանին դրել ենք այն փաստաթղթերը, որոնք ցանկացածի համար կարող են լուրջ հետևություններ անելու հիմք հանդիսանալ, իսկ մեր գործառույթը դա է: Մեր խնդիրը ոչ թե պատասխանատվության ենթարկելն է, այլ պատասխանատվության համար հիմքեր ստեղծելը:
Տեսեք, Դուք խոսեցիք Ադրբեջանի մանկապարտեզում արված տեսանյութի մասին, որից ակնհայտ երևում է, որ Ադրբեջանում երեխաներին կրծքի կաթի հետ հայատյացություն է սերմանվում: Մյուս կողմից մենք տեսնում են Ձեր կողմից պատրաստված տեսանյութը, որտեղ մեր երեխաներն են արդեն խոսում: Ստացվում է, որ այն կողմից ատելություն են սերմանում, այս կողմից՝ սե՞ր, այս քրիստոնեական սկզբունքներն ո՞ւր են տանելու:
Շատ լավ հարց եք տալիս, ինչի մասին կցանկանայի խոսել: Մենք հետևում էինք սոցցանցերում տեսանյութի տարածվածության աշխարհագրությանը: Տեսանյութն ամենաշատը տարածվել է Հայաստանում, երկրորդ տեղում Կալիֆորնիան է, ապա՝ Մոսկվան, Արցախը, իսկ հետո Բաքուն: 1,2 տոկոսի չափով տարածվածություն կա Բրյուսելում, Նյու Յորքում, Կանադայում և այլն:
Ի՞նչն է այստեղ խնդիրը. Մենք պետք է հասկանանք, թե ինչ ծագումնաբանություն ունի այս պատմությունը: Երբ սոցիալական ցանցերում ադրբեջանական տեսանյութը տարածվեց, աղբյուրը չկար: Մենք կարողացանք տեղեկատվական տեխնոլոգիաներով զբաղվող մեր գործընկերների օգնությամբ պարզել մանկապարտեզը, որտեղ արվել է տեսանյութը: Այդ մանկապարտեզն իրականում կա, ունի կայքը, լուսանկարներ, տեսանյութեր և սա տեսանյութերից մեկն էր, որ իրենք հրապարակել էին: Այս տեսանյութն իրականում շատ տարածվեց հայկական հասարակությունում և ես՝ որպես Արցախի մարդու իրավունքների պաշտպան, ցանկացա հասկանալ, թե ինչպիսին է վիճակը մեր մանկապարտեզներում: Մենք այցելեցինք և տեսանք, որ այդ հարցին պատասխաններն այլ էին և որոշեցինք դրա հիման վրա տեսանյութ պատրաստել:
Դուք հակադրություն եք դնում՝ ատելություն և սեր: Ես այլ կերպ հակադրությունը կդնեի՝ խոսքը վերաբերում է ատելության առկայությանն ու դրա բացակայությանը և նրան, թե արդյո՞ք հայրենասիրությունը պետք է ուղեկցվի ատելությամբ, թե՞ հայրենասիրությունը կարող է ինքնուրույն նշանակություն ունենալ, սա է խնդիրը: Ես ուրախ եմ, որ մեր հասարակության մեջ այս խնդիրը քննարկման առարկա դարձավ, մարդիկ սկսեցին հարցադրումներ անել: Իմ անձնական կարծիքով, ամենևին պարտադիր չէ, որ հայրենասիրության գաղափարը զուգակցվի ինչ-որ մեկի նկատմամբ ատելության քարոզով: Հայրենասիրությունը շատ ավելի արդյունավետ է լինում, երբ պոզիտիվի վրա է հիմնվում, այլ ոչ թե՝ նեգատիվի: Մենք մեր հայրենասիրությունը դրականի վրա հիմնելու բազմաթիվ օբյեկտիվ առիթներ ունենք, հնարավորություններ ունենք, մարդիկ, որոնցից կարելի է օրինակ վերցնել: Մոնթեն, որ գնալով ավելի բյուրեղանում է որպես խորհրդանիշ, հայտնի է հակառակորդի նկատմամբ մարդասիրական վերաբերմունքով: Իմ կարծիքով ուժ տվող գործոնը հենց դա է, ոչ թե՝ հակառակը: Ատելությունը մի բան է, որ մի օր մի կողմից է դուրս գալիս, մյուս օր՝ ուրիշ: Ադրբեջանի ատելությունը մի օր հենց իրենց է հարվածելու:
Այս տեսանյութում ուղերձ կար նաև Ադրբեջանի հասարակությանը, քանի որ այնտեղ իշխանությունը միշտ ստեղծում է իրավիճակ, թե Հայաստանում բոլորը ֆաշիստներ են: Մենք հայատյացության զեկույցը պատրաստելիս տեսնում ենք, որ Ադրբեջանում մի շարք պաշտոնյաներ նման հայտարարություններ են անում: Այս մասով մենք նույնպես արդյունքներ ունեցանք, քանի որ մարդիկ կան, որոնք արձագանքեցին: Սա հնարավորություն էր, որ Բաքվում մարդիկ մտածեին՝ արդյո՞ք պետական քարոզչությունը, որ հայերի դեմ իրականացվում է, իրականությանը համապատասխանում է, թե՝ ոչ:
Եվ ի վերջո, շատ կարևոր էր միջազգային հանրությանը տեղ հասցնել ուղերձ, որովհետև միջազգային հանրությունն օբյեկտիվ կամ սուբյեկտիվ պատճառներով ամբողջությամբ չի պատկերացնում խնդրի խորությունը: Շատ հաճախ հավասարության նշան է դրվում հայկական և ադրբեջանական հասարակությունների միջև և դա արվում է ոչ միայն այս հարցում:
Այդ օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառները պայմանավորված են նաև մեզանով, մենք պետք է ավելի ակտիվ աշխատենք և տանք այն նյութը, որը մտածելու տեղիք կտա միջազգային հանրությանը:
Իսկ մենք շատ չենք գերագնահատո՞ւմ միջազգային հանրությանը: Վերջիվերջո, մենք այդքան խոսում ենք միջազգային հանրությունից, ո՞վ է, ի՞նչ է այդ միջազգային հանրությունը:
Դա շատ բարդ մեխանիզմ է: Ես կարող եմ խոսել իմ ոլորտի մասով: Ես շատ ակտիվ աշխատում եմ միջազգային հանրության իրավապաշտպան բլոկի հետ: Միջազգային հանրություն ասվածը ես այսպես կբնորոշեի՝ դա այն համայնապատկերն է, որը ցույց է տալիս միջազգային խաղացողների վերաբերմունքն արցախյան հակամարտությանը: Սա չէի ասի ամենաառաջին գործոնն է, բայց կարևոր գործոններից մեկն է: Բնական է՝ մեր անվտանգության առաջին երաշխավորը մեր բանակն է, սա բացարձակ ճշմարտություն է, բայց շատ կարևոր է ունենալ ադեկվատ վերաբերմունք միջազգային խաղացողների կողմից և ճիշտ մթնոլորտ ձևավորել: Որպես օրինակ կարող եմ բերել այն, որ Ղարաբաղյան շարժման հաջողությունների մեջ շատ կարևոր դեր ուներ այն հսկայական աջակցությունը, որ շարժումը ստացել էր միջազգային հանրության կողմից: Խոսքը հատկապես վերաբերում է միջազգային իրավապաշտպան հանրության կողմից ստացած աջակցությանը: Այդ արձագանքը մեզ մեծ առավելություն տվեց:
Պարոն Մելիքյան, արդեն որերորդ անգամ նկատում եմ, որ Ձեր խոսքում հակառակորդ բառը չեք ուզում արտաբերել, ինչի՞ հետ է դա կապված:
Ես մարդու իրավունքների պաշտպան եմ, իսկ մարդու իրավունքների պաշտպանը, ով կոչված է մարդու իրավունքները երաշխավորելու, ունի ինքնուրույն ստանձնած իրավունքների սահմանափակումներ: Ես իմ գործունեության ընթացքում զբաղվում եմ նաև ադրբեջանցիների իրավունքների պաշտպանությամբ, դա իմ պարտականությունն է: Ես ինձ համար ճիշտ չեմ համարում օգտագործել տերմիններ, որոնք կարող են տարբեր մեկնաբանությունների առիթ հանդիսանալ: Սա վերաբերում է իմ աշխատանքին, բայց, մեծ հաշվով, բառերը կարևոր չեն:
Լավ, վերադառնանք մեր դիրքորոշմանը: Տեսեք, ՀՀ ԱԺ-ում Սումգայիթյան ջարդերի հարցի քննարկման ժամանակ կարծիք հնչեց, որ բավական է մենք այսքան բարի լինենք, պետք է ավելի չար լինել: Չար իհարկե նկատի ունենք կոշտ: Ինչո՞ւ եմ սա ասում, որովհետև մենք այստեղից ատելություն չենք սերմանում, բայց ինչ-որ Էրդողան կամ Ալիև հայտարարում է, թե Հայաստանի հողերի մեծ մասը կամ Արցախն ամբողջությամբ ադրբեջանական պատմական հողեր են: Ատելություն թող չլինի, բայց գոնե կարո՞ղ է լինել արդարացի չարություն: Ի՞նչ կասեք այս մասով: Կա՞ առհասարակ նման բան՝ արդար չարություն:
Չգիտեմ, ես էմոցիաներն ավելի քիչ եմ կարևորում, քան՝ աշխատանքը և պրոֆեսիոնալիզմը: Ավելի լավ է չլինել չար կամ բարի, բայց աշխատանք կատարել: Ես այդպես եմ մտածում: Նույն Սումգայիթի մասով, կարծում եմ, որ աշխատանք դեռ ունենք անելու՝ տարբեր ուղղություններով, տարբեր հարթակներում: Ես պրոֆեսիոնալ հանրության տեսանկյունից էմոցիաներն առաջնային չէի համարի: Արդյունավետությունն է այստեղ կարևոր, պետք է հասկանալ, թե որն է ավելի արդյունավետ:
Ինձ ավելի շատ անհանգստացնում է այն, որ Երևանի փողոցներում քայլող մարդկանցից շատ շատերի մոտ, իմ պատկերացմամբ, չկա այն վտանգի անհրաժեշտ զգացումը, որն օրինակ, կա Թել Ավիվի փողոցներում քայլող Իսրայել պետության քաղաքացիների մոտ: Խոսքը, բնականաբար, վերաբերում է ոչ թե խուճապին, այլ վտանգի գիտակցմանը և դրանից հետևություններ անելուն: Այ դա ինձ ավելի շատ է անհանգստացնում, քան բարության կամ չարության մասին վեճը:
Կարևոր է հասկանալ, թե որքանով են խնդիրները գիտակցված, իսկ թե այդ գիտակցումն ինչպես է կատարվում՝ էմոցիոնալ ձևով, թե ինտելեկտուալ, ամենակարևորը չէ: Իսկ եթե, այդուհանդերձ, խոսենք արձագանքի ձևերի մասին, ապա կասեմ, որ ես շատ ավելի արդյունավետ եմ համարում ոչ էմոցիոնալ արձագանքը:
Պարոն Մելիքյան, Ձեր գործունեության ընթացքում հանդիպումներ ունենո՞ւմ եք ադրբեջանական հասարակական կազմակերպությունների, իրավապաշտպան կազմակերպությունների հետ: Ի՞նչ տրամադրություններ կան այդ շրջանակներում: Պարզ է, որ Ադրբեջանի իշխանությունները չեն ուզում մեզ հետ խաղաղ ապրել, հասարակական շրջանակներում տրամադրություններն ա՞յլ են:
Ամբողջ հարցն այն է, որ ադրբեջանական իրավապաշտպան կազմակերպությունները, որոնք ոչ պետական են, գտնվում են պետության վերահսկողության ներքո, իսկ պետությունն Արցախի ցանկացած պետական կազմավորում համարում է գոյություն չունեցող: Ես որևէ հարաբերություն չեմ ունեցել ադրբեջանական հասարակական կազմակերպությունների հետ և ճիշտ չի լինի ասել, թե դա իմ երազանքն է: Բայց ես բազմիցս հայտարարել եմ, որ դեմ չեմ լինի՝ առաջարկ լինելու դեպքում քննարկել հարցը: Գոնե մինչ օրս նման առաջարկ չի եղել, չեմ էլ ակնկալում, որ նման առաջարկ կստանամ:
Իհարկե, մենք մեր փաստահավաք գործունեության ընթացքում ուսումնասիրում ենք հասարակական տրամադրությունները: Պետք է ասեմ, որ այս մասով որևէ դրական բան չկա: Հասարակությունն աստիճանաբար ավելի շատ է հայտնվում պետական ապարատի վերահսկողության ներքո: Մոտավորապես 35-36 տարեկան մարդիկ ի սկզբանե գտնվել են համակարգված պետական քարոզչական մշակման տակ, և ամեն տարի այդ մարդկանց քանակն ու դերը հասարակության մեջ մեծանում է: Սա բացասական գործընթաց է:
Ինչպես գիտենք, ԱՄՆ Կոնգրեսում քննարկում են Արցախին և Հայաստանին 60 միլիոն ԱՄՆ դոլարի չափով օգնություն տրամադրելու հարցը, Արցախի ՄԻՊ-ը գումար ունի՞ այդ օգնությունից, եթե այն ստացվի:
Ոչ, դա բաշխվելու է հենց ամերիկյան կողմից և հիմնականում հումանիտար բնույթ կրող ծրագրերի համար: Ես տեղյակ եմ, որ օրինակ այդ գումարներից հատկացումներ են լինելու ականազերծման աշխատանքներին, որն Արցախում իրականացնում է «Հալո Թրաստ» կազմակերպությունը: Նշեմ, որ շատ շնորհակալ աշխատանք են կատարում:
Արթուր Մնացականյան
