«Նախիջևան՝ կորուսյա՞լ Աշխարհ...»

Ցավալիորեն երբեք ժամանակին չենք գնահատում, արժևորում ամենն, ինչը մերն է և միայն ուշացումով ենք գիտակցում անդառնալիությունն ու կորստի իրական չափը: Մարդացել ենք երեւի շատ, հեռացել կենդանական մեր կերպից, արմատներից կորցրել` տարածքի, սեփականության զգացողությունը, սեփականությանը տեր լինելու ու պաշտպանելու համառությունը:

…Նախիջեւանը, որն ավելի քան հինգ հազար քառակուսի կիլոմետր տարածքով, բարեբեր դաշտերով, պատմամշակութային բացառիկ հուշարձաններով դեռեւս 3 սերունդ առաջ, որպես էթնիկ հայկական բնակավայր` ազգային, հասարակական, քաղաքական, մշակութային ծաղկուն օջախներից մեկն էր, 1921-ին անարդարացիորեն հանձնվեց մի պետության, որն  աշխարհի քաղաքական քարտեզի վրա էր հայտնվել           1918 թ-ին: Արդյունքն եղավ այն, որ այսօր արդեն հայ հանրության, գալիք սերունդների ու համաշխարհային գանձարանի համար անդառնալի է ու կորսված դարերով կուտակված հոգևոր ու նյութական հսկա ժառանգություն..

2005թ-ին նկարահանվել ու հանդիսատեսի դատին է հանձնվել «Նախիջեւան. կորուսյա՞լ Աշխարհ» փաստավավերագրական ֆիլմը: Գենի մեջ ապրող հիշողության, հոգեւոր ու զգայական տարածության մեջ ծնված ֆիլմն անդրադարձ է ժամանակի մեջ անտարբերության պատճառով վաստակած կորուստներին, որտեղ՝ արմատներից կտրված սերունդների համար այլեւս չի արտացոլվի անցյալը. Հիմնավորումն է պատմականորեն փաստարկված իրավունքի, պահանջատիրության վերականգնման անհրաժեշտության, ինչը մեր ժողովրդի հարատևման, ապահով  կեցության համար ժամ առ  ժամ ահագնացող կենսական պահանջ է դառնում: Ֆիլմում, արխիվային փաստաթղթերի լուսաբանմամբ, ներկայացվում է 20-րդ դարի պատմական անցուդարձը, պայմանագրեր, որոնք աղճատեցին Հայաստանի քաղաքական քարտեզը, իրադարձություններ, ժամանակակիցների հուշեր:

Ստորև  ներկայացվում է հարցազրույց  ֆիլմի հեղինակի` ազատամարտիկ, կինոռեժիսոր և սցենարիստ Խաչատուր Մարգարյանի հետ:

- Խնդրում եմ, մի փոքր պատմեք Ձեր մասին. նախասիրություններ, հետաքրքրություններ, մասնագիտական պատրաստվածություն:

 -Ծնվել եմ 1960թ.ին Վայքի Զառիթափ գյուղում: Ունեմ երկու բարձրագույն մասնագիտական կրթություն` մաթեմատիկ-մանկավարժ եմ եւ կինոռեժիսոր: Գրում եմ, տպագրվում, նկարում: Մոտ երեսուն տարեկան էի, երբ ընդունվեցի մանկավարժական ինստիտուտի մշակույթի ֆակուլտետի «Գեղարվեստական ֆիլմի ռեժիսուրա» բաժինը: Աշխատանքային կենսագրությունս սկսել եմ դպրոցից, սկզբում որպես ուսուցիչ, փոխտնօրեն, այնուհետ` շրջգործկոմի բաժնի վարիչ: Իմ համեստ լուման ունեմ երկրապահ կամավորական ջոկատների ստեղծման, մեր բանակի կայացման ու կազմավորման գործում: Մասնակցել եմ Հայաստանի սահմանների պաշտպանության եւ Արցախի ազատագրական մարտերին, եղել եմ Հայոց բանակի առաջին զորամասերից մեկի` Վայքի փոխհրամանատարը: Երբ պատերազմը սկսվեց, ոչինչ չունեյինք՝ նկարներս եմ վաճառել փամփուշտներ, դեղորայք գնելու համար: Էս ամբողջը կենսագրություն է, ժամանակի մեջ թրծված հոգեբանություն, մտածողության կերպ, էության մաս որն ինչ-որ ձևով դուրս պետք է գար:

-Ե՞րբ և ինչպե՞ս որոշեցիք ստանձնել փաստավավերագրողի ծանր բեռը և ինչո՞ւ հենց Նախիջևանը.

-Միշտ հետաքրքրել են վավերագրական ֆիլմերը, հետաքրքրությամբ դիտել եմ` անկախ թեմայից, արծարծված հարցերից ու խնդիրներից: Վավերագրականությունն իր առաքելությամբ այն ուղին է, որով լուծում պահանջող խնդիրները հետևողականորեն բարձրացնելով կարելի է հասցնել բաղձալի ավարտի: Երևի ներքին պահանջ կար: Մենք այսօր մեր անցյալն ու ներկան արձանագրելու, ներկայացնելու մեծ խնդիր ունենք: Մեր պատմությունը ճիշտ չի ներկայացվում աշխարհի հանրությանը, նաեւ այն պատճառով, որ մեր քաղաքական գործիչներից քչերը գիտեն ի՞նչ է կատարվել իրականում 100 տարի առաջ, չգիտեն մեզ համար ճակատագրական անցքերի իրական հիմքերը: Վավերագրությունը հասարակության գիտակցություն վրա ազդելու, հասարակական մտածողություն ձևավորելու մեծ ներուժ ունի եւ այդ ուժը պետք է օգտագործել հատկապես քաղաքականության մեջ: Մենք վավերագրության մեծ դպրոց ունենք: Հարկավոր է անընդհատ զարգացնել, ցուցադրել, տանել դուրս, որ արված աշխատանքն անիմաստ չլինի, խոսքը հասնի հասցեատիրոջը՝ հետևողականորեն ներկայացվեն փաստերն ու հնարավոր զարգացումները, լուծման ռեալ ուղիներ առաջադրել: Վավերագրական քաղաքականությունը հզոր զենք է, հարկավոր է տիրապետել, այն օգտագործել ազգային խնդիրներ լուծելու, ոտնահարված իրավունքները վերականգնելու համար: Հայոց պահանջատիրությունը հավաքական շահերի պաշտպանությունն է, մեր լռությունը վնասում է մեզ, մեր իսկ իրավունքները պաշտպանելու առումով:

Նախիջևանը Հայաստանի համար բացառիկ նշանակություն ունեցող տարածք է` խաչմերուկ մետաքսի ճանապարհին, ռազմավարական առումով` հզոր վահան, տնտեսական առումով` Արարատյան դաշտավայրի 60-80 կմ շարունակությունը: Նախիջևանահայությունը տասնամյակներ շարունակ կտրված է եղել հայկական իրականությունից ու արդյունքում՝ 1950-ականներից Նախիջեւանում հայաթափման ծրագիրը համարվում էր քաղաքականապես լուծված: 1998-2006թթ. Վերջնականապես Նախիջևանյան Հայաստանում հիմնահատակ ոչնչացվեց դարերով ամբարված հայկական հետքը: Քաղաքական շատ ու շատ հարցերի պատասխաններ, վստահ եմ, գտնվում են հենց էստեղ. Այն այսօր էլ ունի ռազմաստրատեգիական կարեւոր նշանակություն, քաղաքական կարեւոր խնդիր է ու խաղաղության գլխավոր առանցքը` «աքիլեսյան գարշապարը» մեր տարածաշրջանում: Թեման` խիստ արդիական եւ ուսանելի է, անհրաժեշտ՝ թե’ քաղաքական այրերի եւ թե’ հանրային մեծ լսարանի համար: Վստահ եմ, որ 20-ական թվականներին մեր գլխին սարքված գորդյան հանգույցը կքանդվի հենց Նախիջանով: Սա հարց է, որին չէր կարելի չանդրադառնալ: Ցավով պիտի նշեմ, որ Նախիջեւանի մասին գրեթե ոչինչ չկա: Մի քանի գիտական թեզեր են պաշտպանվել, իսկ գրական-գեղարվեստական ասպարեզում ամբողջությամբ բաց է, դատարկ: Բացառություն միայն Ս. Այվազյանի «Ճակատագիրն հայոց» հոյակապ պատմավեպը, որտեղ հիշատակվում է Նախիջեւանն ու Օձասարը:

 -Ո՞րն է եղել Ձեր առաջին ֆիլմը:

-Ես ֆիլմեր սկսեցի նկարել բավականին ուշ` 45 տարեկանում: Հանդիսատեսին առաջին անգամ ներկայացա «Սրնգափողի մենանվագ» կարճամետրաժ գեղարվեստական ֆիլմով, որը նաեւ դեբյուտ էր: Իմ սերնդի համար ժամանակը մի տեսակ շատ արագ անցավ, պատերազմը շատերիս խանգարեց մեր ժամանակի մեջ հասցնել այն, ինչ ծրագրել էինք: Ֆիլմը թերեւս նաեւ հենց այդ մասին է: Ներկայացնում եմ մի Ֆիդայու կերպարով, որը վերադառնալով պատերազմից հայտնվում է այլ իրականության մեջ, որտեղ հուշերի ու ներկայի խճճված լաբիրինթում փորձում է ինտեգրվել, գտնել իրեն հարազատ նոր միջավայրում: Սակայն, օտար ու խորթ է դարձել կարծես աշխարհը: Հեռանում է՝ գերադասելով հիվանդանոցային իր խուցը, որտեղ հիշողություններ են կռվից, սարերից, զինակից ու զոհված ընկերներից:

-Կինոյում այսօր բազմաթիվ խնդիրներ կան: Նկարել փաստավավերագրական` ոչ կոմերցիոն ֆիլմ, նշանակում է զբաղվել ոչ եկամտաբեր գործով. Ինչպե՞ս կարողացաք լուծել ֆինանսի հարցը, ստեղծագործական գործընթացի վրա արդյոք անդրադարձ չունեցավ:

-Կինոն լինելով արվեստների կիզակետ, միշտ ունեցել է բազում խնդիրներ, միշտ էլ ֆիլմի կայացման համար պակասել է ինչ-որ բան, հետո լրացվել: Անհաղթահարելի թվացող իրավիճակներ շատ են պատահում, որոնք էլ ծնում են դրանք հաղթահարելու, հարթելու մղում: Այդպես է ստեղծվում իրական արվեստը: Այսօր մեծ կտավի գործերը բազում հարցականներ ունեն, եւ ամենի կենտրոնը հենց ֆինանսն է: Ֆիլմը չի լինի լիարժեք, եթե կինոյին նայես միայն կոմերցիոն աչքերով, անպայման կաղավաղվեն գաղափարական, գեղարվեստական ու բարոյական արժեքներ: Ցավոք էդպես է, ով գումարը տալիս է նա էլ թելադրում է: Իսկ վավերագրական ֆիլմը անպայման ունի, թեև ոչ մեծ, բայց կայուն լսարան: Վավերագրական՝ հատկապես քաղաքական ֆիլմերին պետական հովանավորություն է պետք, դա առաջին հերթին պետության շահերից է բխում, ուղղորդված արդյունավետ քաղաքականություն իրականացնելու համար: 

«Նախիջեւան. կորուսյա՞լ աշխարհ...» ֆիլմը նկարահանվել է 2005թ-ին պետական միջոցներով: Իհարկե տրամադրված միջոցները սուղ էին, որովհետեւ նյութը իր ծավալով մեծ է ու սպառիչ ներկայացման կարիք ունի, բայց ֆիլմը նկարվեց, ու ես իմ շնորհակալությունն եմ հայտնում ՀՀ  Մշակույթի նախարարությանն ու «Հայկ» կինոստուդիայի ղեկավարությանը:

 -Ֆիլմի սցենարը Դուք եք գրել: Ինչպե՞ս ծնվեց Նախիջևանի մասին ֆիլմ նկարելու գաղափարը, ինչո՞ւ «Նախիջևան. Կորուսյա՞լ աշխարհ...»

-Ֆիլմի գաղափարը վաղուց էր ապրում: Իմ գիտակցական կյանքում, աշխարհայացքի ձեւավորման մեջ, աշխարհընկալման գունապնակում այն իր ուրույն տեղն ունի: Ես դաստիարակվել եմ Նախիջևանով. Այն Ալմաստ տատիս ու Գառնիկ քեռուս շուրթերով ներարկվել է արյանս մեջ որպես լուծում պահանջող իրականություն: Սկզբում հուշեր էին մանկությանս Առինջ գյուղից, որտեղ շատ մեծ հետք է թողել մեր պատմական կրկնվող ցավը` երբ մեկ-մեկ կողպվում էին դռներն ու դատարկվում էր գյուղը: Արինջը Նախիջեւանի հայաբնակ գյուղերից էր, որի վերջին բնակիչ հայը 1988-ին տեղափոխվեց Հայաստան: Այս բողոքը խորացավ ու դարձավ կենսական պահանջ, հենց թեկուզ նաեւ նրա հանար, որ արդի քաղաքական աշխարհում երբեք չի շեշտվում Նախիջեւանի խնդիրը, այլ ընդհակառակը, ավելի ետ է մղվել քաղաքական կուլիսներից, փորձ է արվում մոռացության տալ այն, ինչը կարող է լուծման բանալի հանդիսանալ:

Հետեւաբար, կարծում եմ, այլ կերպ չէր էլ կարող լինել, ուշ թե շուտ, մի օր պետք է անդրադառնայի: Ամեն ինչ կանեմ, որ դա լինի շարունակական, որովհետեւ ասելու շատ բան կա ու դա կլինի պայքարի իմ ձեւը, իմ խրամատը այս կռվում: Հիմա ժամանակն է խոսել, քննարկել, բարձրաձայնել, որպեսզի մեր իրավունքները չպաշտպանվեն ի վնաս մեզ: Մի տեսակ թմբիր է իջել մեր հասարակության վրա, որը շատ վտանգավոր է մեզ համար: Նախիջեւանի հարցը երբեք չպետք է մոռացվի, այն չի կարող դառնալ կորուսյալ... Մեր պատմական իրավունքի պաշտպանությունը մեր ժառանգած ծանր խաչն է, եւ միջազգային հանրությանն էլ միշտ պետք է սթափեցնի մեր համառությունն ու պահանջատիրությունը:

 -Ի՞նչ է կինոն Ձեզ համար, ի՞նչ ծրագրեր ունեք այսօր:

Կինոն ինձ համար արտահայտվելու միջոց է ու իմ կռիվը՝ հանուն արդարության հաղթանակի: Առաջիկայի հետ կապված ծրագրերը շատ-շատ են, բայց այսօր բոլոր հարցերում գումարային խնդիրները լուրջ արգելակ են: Մեր փոքր թիմով, ստեղծագործական աշխատանքով զբաղվելու փոխարեն, գումար հայթհայթելու մասին ենք մտածում: Մեր ժամանակի դժբախտություններց գլխավորը հենց դա եմ համարում, որ արարելու փոխարեն, ստեղծագործող մարդուն մտցրել են սպեկուլացիոն առ ու ծախի դաշտ, իսկ ողբերգությունը՝ «ճշմարտությունը՝ փող տվողինը» դարձրել: Լուծումը, կարծում եմ, պետության կողմից ստեղծագործական միությունների նկատմամբ հատուկ վերաբերմուքի վերականգնումն է, հավասար հնարավորություններ ստեղծելու՝ ժամանակակից կինոարտադրության մեջ կիրառվող տեխնիկական միջոցներ տրամադրելու, հասանելի դարձնելու եւ նաեւ՝ նյութական աջակցության տեսքով, որպեսզի ոլորտը զարգանա, կայանա ու պետականաշինության համար հիմնասյուն դառնա: Մինչդեռ մենք արեցինք հակառակը՝ «Հայֆիլմը» վաճառեցինք ու ամբողջ տեխնիկան փոշիացրեցինք: Պետության կայացման գլխավոր եռամիասնությունն է՝ գիր, դպրություն, արվեստ, իսկ կինոն գաղափարական բացառիկ զենք է՝ հանրամատչելի ու պահանջված:

Եղեռնի մասին մեծ կտավի մանկական գեղարվեստական ֆիլմ կուզենայի նկարել, շատ լավ սցենար ունեմ գրված, բայց դա դեռեւս անիրականանալի անորոշ ապագայում է մնում: Շատ գումարատար է`ամեն ինչ հաշվարկած է, բյուդջեն կազմված. Առաջարկություն կա հանգանակություն կազմակերպելու, տեսնենք: Այսօր մանկական թեմատիկ ֆիլմերի վակում կա աշխարհում, մեզ մոտ`առավել ընդգծված: Դաշտ է, պետք է հերկել, մշակել, որ արդյունք ստանաս. Նյութն անսպառ է, մոտիվները բազում, աշխատանքը հսկայական:

Երկու տարի առաջ Սիբիրում էի: Տեղում կազմակերպեցինք «Նախիջեւան. կորուսյա՞լ աշխարհ...» ֆիլմի ռուսերեն թարգմանությունը, բազմացրեցինք ու մի քանի տասնյակ օրինակներ տեղի բնակչության մեջ տարածեցինք, հանդիպումներ, կինոդիտումներ կազմակերպվեցին: Անկեղծ ասած արձագանքներն ինձ համար ապշեցուցիչ էին: Անտեղյակության ու պատմությունից անգրագիտության էդ աստիճան մակարդակ ես չէի պատկերացնում: Շատերը նույնիսկ տարածաշրջանի քաղաքներին ծանոթ չէին՝ Երեւանը խառնում էին Թբիլիսիի կամ Բաքվի հետ: Ստիպված եղա հավելյալ նյութեր տպագրելու՝ Հայաստանի, Արցախի, Նախիջևանի և Ջավախքի մասին: Հիմա ինձ համար օրակագային է Նախիջևանի մասին երկրորդ ֆիլմը: Սցենարային, նախապատրաստական բոլոր հարցերը լուծված են, բայց սկսել չենք կարողանում՝ նորից գումարի խնդիր կա՝ հարցի կարեւորությունը հասկացող ու շահագրգիռ անհատների պակաս կա:

Նախաձեռնել ենք դրամահավաք հանգանակություն՝ ֆիլմի մինիմալ բյուջեն 7-8 մլն. դրամ կազմավորելու համար: Հանրային օգնության կարիք ունենք, խնդրում եմ բոլորի աջակցությունը՝ յուրաքանչյուրից իր հնարավորության չափով: Սա այն հարցն է, որի քարոզչական ազդեցությունը կարող է դառնալ ելակետային մեր տարածաշրջանում կոնֆլիկտային շատ հարցերի լուծման ճանապարհին, նաև՝ մեր ազգային անվտանգության համար է շատ կարևոր, առկախումը հարվածի տակ է դնելու մեր սերունդների անվտանգությունը:

 Լուսինե  Մնացականյան