Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած հարյուրավոր որբ աղջիկներ 1920 թվականին 10 ամիս շարունակ գործում էին մի գորգ, որը որպես երախտիքի նշան փոխանցվելու էր Միացյալ Նահանգների նախագահին: 9 տասնամյակ անց հայ որբերի գորգը հայկական, թուրքական ու ամերիկյան կողմերի միջև վերածվել է դիվանագիտական, քարոզչական և քաղաքական պայքարի խորհրդանիշի:
Հայ որբերի գորգի ցուցադրման թեման վերջին տարիներին հաճախ է հայտնվում միջազգային ու տեղական լրատվամիջոցների, քաղաքական գործիչների օրակարգում: Պատճառը նրա կապն է Հայոց ցեղասպանության հետ, գորգի խիստ խորհրդանշական բնույթը: Այն ընկալվում է որպես հայերի հայրենազրկման ու կոտորածների, որբ մնացած երեխաների ճակատագրի արտացոլում, ինչը ցավագին է ընկալվում ինչպես հայ հասարակության, այնպես էլ Թուրքիայի կողմից: Այս հարցում յուրաքանչյուր կողմ իր պատկերացումներն ունի այս հարցի շուրջ, յուրաքանչյուրն ունի իր մոտեցումներն ու խնդիրները:
Ինչպես վերը նշեցինք, գորգը գործել են հայ որբերը, որոնք փրկվել են թուրքական կոտորածից և ապաստան գտել մանկատներում: ԱՄՆ Մերձավոր Արևելքի օգնության կազմակերպության հովանու ներքո 400 որբ աղջիկներ Բեյրութից ոչ հեռու Ղազիրի որբանոցում 10 ամիս (որոշ աղբյուրներում` նաև 18 ամիս) շարունակ գործել են 4 մլն հանգույցով գեղեցիկ գորգը, որն առանձնանում է ոչ միայն իր ուղերձով, այլ նաև յուրահատուկ արվեստի գործ է, պատկերում է Եդեմը: 1925 թվականին` Սուրբ ծննդյան տոներից առաջ, հայերը գորգը նվիրում են Միացյալ Նահանգների նախագահ Քելվին Քուլիջին` որպես շնորհակալություն ԱՄՆ-ի կողմից հայ որբերին ցուցաբերված մարդասիրական օգնության համար: Նախագահի պաշտոնից հեռանալուց (1929 թվական) Քուլիջն իր հետ տանում է գորգը` որպես անձնական նվեր, սակայն 80-ականներին այն վերադարձնում են Սպիտակ տուն, որից հետո գորգը միայն երկու անգամ է հրապարակայնորեն ցուցադրվել:
Տասնամյակներ անց գորգը չի կորցնում իր նշանակությունը, ընդհակառակը, ավելի մեծ կարևորություն ու խորություն է ստանում: Վերջին 20 տարիրներին գորգը պահում են ԱՄՆ Սպիտակ տան պահեստում: Վաշինգթոնում խուսափում են Ղազիրի գորգը, ինչպես այն կոչում են ամերիկան պաշտոնական շրջանակներում, հանրությանը ներկայացնելուց` փորձելով չնեղացնել թուրքերին: Թուրքիայում չեն ցանկանում Հայոց ցեղասպանությունը մարմնացնող այս մասունքի հանրայնացումը` տուրք տալով ցեղասպանության ժխտման քաղաքականությանը և ցավագին են ընդունում գորգը ցուցադրելու ցանկացած փորձ: ԱՄՆ-ն էլ չի ցանկանում հայ որբերի գորգի պատճառով վատթարացնել հարաբերություններն իր կարևոր դաշնակցի` Թուրքիայի հետ, որը խիստ անհրաժեշտ է Վաշինգթոնին եռացող Մերձավոր Արևելքում:
ԱՄՆ-ում բնակվող հայերն ու հայամետ քաղաքական գործիչներն իրենց հերթին մեծ ջանքեր են գործադրում գորգը ցուցադրության հանելու համար, ինչի արդյունքում էլ այն առավել մեծ ուշադրություն ու կարևորություն է ստանում:
Անցյալ տարի սպասվում էր, որ գորգը ցուցադրվելու է 2013-ի դեկտեմբերի 16-ին Սմիթսոնյան թանգարանում Հակոբ Մարտին Դերանյանի «Նախագահ Քելվին Քուլիջի և հայ որբերի գորգը» գրքի շնորհանդեսին, սակայն Սպիտակ տան որոշմամբ, ընդ որում առանց հստակ հիմնավորման, գորգն այդպես էլ դուրս չբերվեց նկուղից:
Օրերս, սակայն, հայտնի դարձավ, որ ԱՄՆ-ում որոշել են ժամանակավոր ցուցադրության հանել այդքան քննարկվող գորգը: Վաշինգթոնից պաշտոնապես հայտնել են, որ 2014 թվականի նոյեմբերի 18-23-ին Սպիտակ Տան այցելուների կենտրոնում անցկացվելիք ցուցահանդեսի ժամանակ այն կներկայացվի այցելուներին: Ցուցահանդեսը կոչվում է «Շնորհակալություն ԱՄՆ-ին. երեք նվեր նախագահներին՝ ի երախտագիտություն արտերկրում ամերիկյան մեծահոգության», որտեղ կներկայացվի 1930 թվականին Ֆրանսիայից ստացված Սևրի ծաղկամանը` Ֆրանսիայում երեխաներին սննդով ապահովելու համար, նաև ապակու մեջ ծաղկող ճյուղը, որն ԱՄՆ ներկայիս նախագահ Օբամային են նվիրել Ճապոնիայից` 2010 թվականի երկրաշարժից ու ցունամիից հետո տրամադրված օգնության համար:
Փորձագետների մի մասը Վաշինգթոնի` գորգը ցուցադրելու որոշումը բացատրում է ԱՄՆ-ի կողմից Թուրքիայի վրա ճնշումով` կապված պաշտոնական Անկարայի` «Իսլամական պետություն» (ԻՊ) կազմակերպության հարցում դիրքորոշման հետ. թուրքական կողմը չի շտապում ռազմական գործողություններ վարել Սիրիայում և Իրաքում հաստատված իսլամիստների դեմ, որոնք էլ Վաշինգթոնի թիրախում են: Իհարկե, իրերի այսպիսի դասավորությունը բացառել պետք չէ: Ցավալի է, բայց փաստ է, որ Հայոց ցեղասպանության հարցն աշխարհի մի շարք տերությունների կողմից օգտագործվում է որպես քաղաքական գործիք` անհրաժեշտության դեպքում Թուրքիային ճնշելու համար: Այդ համատեքստում Ցեղասպանության խորհրդանիշի հանրայնացումը կարելի է դիտարկել որպես ժեստ` ուղղված Անկարային:
Վերադառնալով գորգի ցուցադրությանը` այս իրադարձությունը պետք է կարևոր քայլ համարել 2015 թվականին ընդառաջ: Ի վերջո, Թուրքիայի կողմից գորգի ցուցադրման դեմ պայքարն էլ ավելի է մեծացնում նրա նկատմամբ հանրային հետաքրքրությունը և ավելի լայն զանգվածների ծանոթացնում կամ հիշեցնում 20-րդ դարասկզբի ոճրագործության մասին: Այնպես որ թուրքական կողմի` Ցեղասպանությունն ամեն կերպ ժխտելու գործողությունները հաճախ հակառակ ազդեցությունն են ունենում և ավելի մեծ զանգվածների հասու դարձնում հայկական հարցը: Իսկ ամերիկյան կողմի` գորգը ցուցադրելու հարցում որդեգրած քաղաքականությունը կրկին ցույց է տալիս, որ աշխարհում պետություններն առաջնորդվում են սեփական շահի ու կարիքների, այլ ոչ արդարության և մարդասիրության սկզբունքներով:
Եվ վերջում 1925 թվականի դեկտեմբերին 15-ամյա հայ որբ աղջկանից Ղազիրի գորգը ստանալուց հետո նախագահ Քուլիջի խոսքերը. «Գորգը պատվավոր տեղ կունենա Սպիտակ տանը, որտեղ այն լինելու է աշխարհում գթասրտության ամենօրյա խորհրդանիշը»…
Գևորգ Պետրոսյան, թուրքագետ
