«Այն կենսագրությունը, որ ես ապրել եմ, ինձ համար անփոխարինելի է». Ռուբեն Հովսեփյան

Գրող, հրապարակախոս, երկրաբան

Իմ տարիքի մարդկանց մանկությունն անցել է հետպատերազմյան տարիներին: Դաժան տարիներ էին: Մեծ կորուստներ էին եղել: Չգիտակցված շատ ավելի մեծ կորուստներ էլ ենք ունեցել պատերազմից առաջ` 15 թվականին, բայց այն, ինչ նոր էր, շոշափելի էր, բոլորս մաշկով էինք զգում: Այնուամենայնիվ լավատեսական մթնոլորտ կար, որ այսպես չի մնալու, փոխվելու է: Դրան նպաստում էր նաեւ այն հսկայական շինարարական աշխատանքը, նոր դպրոցներ էին բացվում, կոլտնտեսություններ էին բացվում, հողեր էին մշակվում, էլեկտրականությունն էր գալիս, հեռուստատեսությունն ու ռադիոն էր գալիս: Աչքիդ առաջ էր փոփոխվող աշխարհը:: Երբ որ տեսնում ես, որ առաջընթաց կա, ուրեմն ապագայի գուշակություններն էլ լավատեսական էին:

Ծնունդով Երևանից եմ, բայց մեծացել եմ Հոկտեմբերյանում, հիմա «Արմավիր» է կոչվում: Մայրս Կարսից է, հայրս` Թիֆլիսից: Իմ ծննդավայրը Հոկտեմբերյանն եմ համարում: Ինձ վրա մեծ դրոշմ է թողել Արարատյան դաշտավայրը: Դաշտավայրի թե կենցաղը, թե մարդու բնավորությունը, որ տեղանքը կարողանում է մարդու մեջ զարգացնել, ինձ վրա ազդեցություն է ունեցել: Հարթավայրի ամեն ինչն եմ սիրում`  մարդկային բնավորությունը, բոլոր տեսակի շարժումների եւ մտքի հանդարտությունը ու մեղմությունը: Իմ աչքի առաջ են կառուցվել տները: Իմ մանկությունն անցել է այնտեղ: Մանկությունը մի... մի գրքի վերնագիր եմ դրել` «Երկար, հրաշալի օր»: Մանկությունն այդպիսի երկար, հրաշալի օր է` այս  տարիքից որ նայում ես, մանկությունդ ես ուզում հիշել, կարծես, այդ ամենն իսկապես երկար հրաշալի օր է: Կարծես թե ավելորդ ժամ, պահ չի եղել: Ամեն ինչ լեցուն է եղել, լիքն է եղել: Անընդհատ հայտնգործության մեջ ես ապրում, հայտնաբերում ես այս կամ այն կենդանուն, գույները, մեղեդիները: Իսկապես հրաշք տարիք է:

Ես այն դժբախտ երեխաներից էի, որ ինձ ամեն ինչ հեշտ էր տրվում` դպրոցական  առարկաների առումով: Տասներորդ դասարանում ինձ համար շատ դժվար էր մասնագիտական ընտրություն կատարելը: Երեխաների մեջ կա չէ±, որ կամ հումանիտար հակում կա, կամ` բնական գիտությունների: Ես երկուսի նկատմամբ էլ հաշտ էի: Դժվար էր ընտրություն կատարելը: Իհարկե որոշ հակում կար դեպի բանասիրությունը, որովհետեւ որոշ գրական փորձեր սկսել էի անել, թեեւ ոչ մի անգամ այդ տարիներին չեմ տպագրվել: Դպրոցում պատի թերթ էի պատրաստում, ուսուցիչները շատ հավանում էին: Ուսուցիչներիցս մեկը նույնիսկ ծրագրից դուրս շարադրություններ էր գրել տալիս, որ իմ մեջ զարգացներ ստեղծագործելու հակումները: Հետո է նա պատմել: Ես կարծես թե գնում էի բանասիրական, բայց հայրս խորհուրդ տվեց, որ չգնամ դեպի հումանիտար: Ինքն էլ իր հիմնավորումներն ուներ այդպես մտածելու: Մեր տոհմի անդամները հիմնականում հումոնիտար, կուսակցական, քաղաքական աշխատողներ են եղել(բացի իմ պապից), բոլորն էլ ի վերջո իրենց մասնագիտության պատճառով տուժեցին թե  հեղափոխության տարիներին, թե հեղափոխությունից հետո, թե 37 թվին` ձերբակալվեցին, գնդակահարվեցին: Հորս վախերն այնքան մեծ էին, որ նրան թվում էր, թե այդ  դեպքերն անվերջ կրկնվելու են, եւ այդ մասնագիտությունը, որ պիտի տաներ քաղաքական ասպարեզ, նույն վախճանը պիտի ունենա: Մնացած մասնագիտություններից էլ, որ երեւի թե պիտի ինձ ավելի մոտիկ լինեին, հնագիտությունն էր ու երկրաբանությունը: Հնագիտական բաժին այդ տարի ընդունելություն չկար, գնացի երկրաբանական, որն իր բնույթով, իր ռոմանտիզմով ինձ մոտ է: Չեմ զղջացել, որովհետեւ ինձ մեծ բան է տվել երկրաբանությունը: Ավարտելուց հետո մասնագիտությամբ աշխատել եմ Թուրքմենիայում` Կարակումի անապատներում եւ Հայաստանում: Մինչեւ Թուրքմենիա գնալս, ուսանողական տարիներին գրում էի, բայց անհարմար էի զգում, չգիտես ինչու, այն տարիներին հատկապես երկրաբանական շրջապատում, տղաների համար անհարմար էր գրականությամբ զբաղվելը: Բարեբախտաբար §Ավանգարդ¦ թերթը մրցանակաբաշխություն էր հայտարարել, ես էլ մասնակցեցի: Փակ մրցանակաբաշխություն էր, չէր գրվում, թե ով է մասնակիցը, եւ ես շահեցի: Առաջին իմ տպագրած գործը ծածկանունով է եղել: Ես ոչ մեկին ցույց չէի տալիս, անհարմար էր, երկրաբանը… Արդեն մի քանի հրապարակումից հետո գնացի Թուրքմենիա` աշխատելու: Այնտեղից նամակագրական կապի մեջ էի §Ավանգարդ¦-ի հետ: Նույնիսկ նամակներս սկսեցին տպագրել: Երբ վերադարձա (երկու տարի պարտադիր աշխատանք էր), Հայաստանում էլ էի աշխատում երկրաբան, բայց ուշք ու միտքս գրականությունն էր, թերթերում աշխատելն էր: Երբ որ §Ավանգարդ¦-ում տեղ ազատվեց, ինձ հրավիրեցին: Ես թողեցի երկրաբանությունը: Թողեցի, բայց չեմ համարում, որ թողել եմ: Երկրաբանությունն ինձ համար ապահովագրական մի բան էր, թիկունքումս մի ուժ կար: Ուզած ժամանակ, եթե չստացվեր, գրաքննությունը կամ գաղափարախոսական ինչ-որ ընդհարումներ լինեին, ես միշտ ունեի իմ մասնագիտությունը, կարող էի թողնել, աշխատել իմ մասնագիտությամբ: Դրա համար թերթերում, ամսագրերում ես միշտ ազատ եմ եղել, չեմ խեղճացել, այս կամ այն գաղափարական ճնշումներին շատ քիչ եմ ենթակա եղել:

Շատերն իմ մասին խոսելիս ասում են, որ երկրաբանությունն ընդերքն է ուսումնասիրում, գրողը` մարդկային հոգին: Այդպես պատկերավոր կարելի է ասել: Բայց իրականում երկրաբանությունը ստեղծագործության նման բան է: Երկրագիտություն ինձ մեծ կենսափորձ է տվել, մարդկանց շատ ավելի խորն ես կարողանում ճանաչել…

 

 

-Ձեր կենսագրության մեջ կա՞ ինչ-որ բան, որ ամբողջովին կփոխեիք:

-Ոչ: Բայց ոչ այն պատճառով, որ ամեն ինչ իդեալական է, ինձ համար ցանկալի է եղել, այլ որովհետեւ այդ ամենն իմն եմ համարում` թե ձախողումները, թե դժվար օրերը, թե ողբերգությունները: Բոլորն իմն են եւ իրար հետ այնքան փոխկապակցված են, որ եթե փոխես` պետք է ամեն ինչ փոխես: Այն կենսագրությունը, որ ես ապրել եմ, անկախ նրանից, թե այդ պահին որքան է ինձ հաճելի կամ տհաճ եղել, ինձ համար անփոխարինելի է:

-Հիասթափության պահեր հաճա՞խ եք ապրում:

-Անշուշտ: Կյանք է, ամեն ինչ էլ լինում է: Բայց այդ հիասթափությունների ու ոգեւորությունների համադրությունն է ի վերջո կազմում քո կյանքը: Լինում են` թե մարդկանցից, թե կարգերից, թե քո կատարած սխալներից, թե քո ավելորդ ոգեւորությունից: Կյանքն այպես է: Եթե չլինեին այդ հիասթափությունները, չէին լինի նաեւ ոգեւորությունները: Եթե ուղիղ, տափակ գիծ պիտի լիներ, դա կյանք չէր լինի, այդպես ապրում են միայն մտքի հաշմանդամները:

-Տեսակով Ռեալի՞ստ եք, թե ռոմանտիկ:

-Երեւի թե խառը, որովհետեւ ես ռեալիզմի մասին շատ ավելի մեծ կարծիք ունեմ, քան երբեմն պատկերացնում են գրականագետները կամ փիլիսոփաները: Ռեալիզմը շատ ընդարձակ հասկացություն է, որի մեջ տեղավորվում են բոլոր բաները` եւ ռոմանտիկան, եւ ֆանտազիան: Ռեալ իրականության մեջ այդ բոլոր էլեմենտները գոյություն ունեն: Ես այդ մեծ ռեալիզմի կողմնակիցն եմ: Ռեալիզն ինչքան կարողանաս ընդարձակել քեզ համար, այնքան կկարողանաս մեջը տեղավորել իբր դրանից դուրս բաները: Աշխարհում ռեալիզմից դուրս բան չկա:

-Շո՞ւտ եք վիրավորվում:

-Հա, հավանաբար շուտ եմ վիրավորվում, բայց աշխատում եմ ցույց չտալ,  որովհետեւ  գիտեմ, որ երբեմն քո վիճակից կարող է լինել էդ շուտ վիրավորվելու հանգամանքը, դրա համար պետք է, որ մի քիչ մարսես, տեսնես, թե ինչքանով են քեզ ճիշտ վիրավորել, հո սուրբ չե±ս: Ինչ-որ տեղ քեզ վիրավորելու կարիք էլ կա:

-Մարդկային ո՞ր արարքը չեք ների:

-Դավաճանությունը` մեծ առումով: Ոչ թե որոշակի դեպքի, իրադարձության մեջ, թեեւ իմ պատկերացրած դավաճանը փոքրների մեջ էլ է լինում: Դու կհիասթափվես քեզնից, երբ հասկանաս, որ նրա մասին սխալ կարծիք ես կազմել:

-Ինչ-որ մեկի հանդեպ մեղքի զգացում ո՞ւնեք:

-Մեղքի զգացում ունենում եմ կորցրած ընկերների համար: Ոչ թե որ հեռացել են կյանքից, այլ կան, որոնց հետ ընկերություն եմ արել: Ինչքան էլ իմ մեղքի չափը իմ  կարծիքով փոքր է, մեկ է, այդ մեղքի զգացումը կա: Ուրեմն այնպես չարեցիր, որ պահպանվեր:

-Ի՞նչ ներքին կոնֆլիկտ կա Ձեր մեջ:

-Ներքին կոնֆլիկտը միշտ առաջանում է, երբ մի քիչ շատ ես ուզում, բայց հնարավորություններդ չեն համապատասխանում ցանկություններիդ: Տարիքի հետ դա աստիճանաբար մեղմվում է, բայց այնուամենայնիվ գոյություն ունի: Երբ սկսում ես նայել քո արածին ու չարածին` տեսնում ես, որ այդ չարածն ավելի շատ է: Ոչ թե ներքին կարողությունների պատճառով չես կարողացել անել, այլ արտաքին պատճառներով, հնարավորությունների պատճառներով: Մենք այնպիսի երկրում ենք ապրել եւ ապրում, որ ստեղծագործող մարդը լրիվ ազատ չէ հոգսերից` իր ներսում կուտակվածը դրսեւորելու ըստ իր ցանկության: Անընդհատ դու զբաղվել ես ընտանիքի հոգսը քաշելով: Եթե նայես` քո մեջ ունեցածի տասը տոկոսը հազիվ դրսեւորած լինես: Դրա համար ես ինձ հետ այնքան հաշտ չեմ, դու էիր մեղավոր, հետո ինչ, որ վատ էր վիճակը, մի քիչ ավելի շատ նստեիր աշխատեիր, քիչ խմեիր, քիչ ընկերություն անեիր:

-Նյութական արժեքները, հարստությունը Ձեր կյանքում ի՞նչ տեղ ունեն:

- Ես թերագնահատողներից չեմ: Իհարկե ինձ համար բարոյական, հոգեւոր արժեքներն են առաջնային, բայց չեմ թերագնահատում նյութականը: Մանավանդ, եթե այդ նյութական արժեքները նպաստում են հոգեւոր, բարոյական արժեքների զարգացմանը:  

                

-Ո՞րն է Ձեր անձնական գերնպատակը:

-Գերնպատակ չասեմ, բայց նպատակներ կան, ծրագրեր կան: Մի երկու-երեք կիսատ-պռատ գործեր կան, որ ուզում եմ ավարտել, եթե ժամանակս հերիքի` այլ բաներ էլ կանեմ: Իմ տարիքն արդեն բավականին հասուն է եւ շատ մեծ նպատակների խնդիր չունեմ: Ունեմ կարգավորելու, ավարտելու խնդիր: Սա էլ կյանքի այդ էտապն է:

 

Շատ հետաքրքիր է մարդու հոգին: Քեզ համար ապրում ես ու չգիտես, թե ինչքան բան է մեջդ կուտակվել: Ճանճի մի տզզոց, երաժշտության մի կտոր, մի լավ ծաղկի հոտ ու բաց է անում: Ծակում է, դուրս է գալիս, դու էլ չէիր սպասում, որ այդքան զգացողություն, գիտելիք կա քո մեջ: Ի վերջո պատմություններ կան, քեզ հետ կատարված որեւէ իրադարձություն, կինոնկարի դրվագ կարող է քեզ հուզել: Լինում է, որ դու ես ուղղորդում նյութը, լինում է, որ ինքն է քեզ տանում:

-Գրելիս ունե՞ք հատուկ մեխանիզմ, ձեւ, թե± ամեն ինչ ստացվում է ինքնաբերաբար:

-Մշակած ձեւեր, հատուկ մեխանիզմներ չունեմ, դժբախտաբար: Օրագիր պահելու սովորություն էլ չեմ ունեցել: Շատ եմ ապավինել հիշողությանը` մտածելով, որ հիշողությունն ամենալավ զտիչն է, ամենակարեւոր բաները զտել գիտի: Բայց այս տարիքում ուղեղդ ամեն ինչ չէ, որ կարող է ճիշտ զտել:

-Ի՞նչ գրականությամբ եք ոգեշնչվել:

 -Իմ ոտքի կանգնելու ժամանակաշրջանում ռուս գրականությունն էր ավելի հասու, էլ չեմ ասում, որ արտասահմանյան գրականությունն էլ ռուսերեն ենք կարդացել:

Շատ տարված եմ եղել Դոստոեւսկիով, երկար տեւեց: Առհասարակ ռուսական գրականություն հավանում եմ, նաեւ օգտակարությունն եմ տեսել: Ճապոնական գրականությամբ էի տարված ժամանակին, մի երկու գործ թարգմանեցի: Ավելի շատ տարվեցի Մարկեսով, երկու գործ թարգմանեցի:

-Մարդն ու գրողը Ձեր մեջ ի՞նչ բախումներ են ունենում:

-Ես կուզեի, որ մարդն ու գրողը շատ ներդաշնակ լինեին: Բայց մարդու միջի բախումն իրեն կարող է ուրիշ տեղ տանել: Միշտ պետք է հասկանալ: Ի վերջո աստվածային ենք ասում, բայց նաեւ սատանայական բան կա այս ստեղծագործության մեջ: Չգիտես, թե մարդուն ինչ է դարձնում աշխատանքի ժամանակ:

Զանի Հարոյան