Յոթանասուն հազար ասորի. Վիլյամ Սարոյան

Արդեն քառասուն օր ու գիշեր մազերիս մկրատ չէր դիպել, և ես սկսել էի նմանվել անգործ ջութակահարի։ Մենք` փոքրասիացի բարբարոսներս, մազոտ ժողովուրդ ենք, ու եթե մեր մտքով անցնում է վարսավիրի դուռը գնալ, ուրեմն, դրա կարիքը իսկապես կա։ Բանը բանից անցել էր, և ունեցած միակ գլխարկս փոքր էր գալիս գլխիս։ (Ես լուրջ պատմվածք եմ գրում, գուցե ամենալուրջը, որ երբևիցե գրելու եմ։ Ահա թե ինչու խոսքս կարծես թե անլուրջ է։ Ով Շերվուրդ Անդերսոն կարդացել է, քիչ հետո կհասկանա, թե ինչ եմ ուզում ասել, կհամոզվի, որ ծիծաղիս մեջ թախիծ էլ կա): Ահավասիկ, մի երիտասարդ, որն ուրիշ ճար չուներ, մազերը պիտի կտրեր, այնպես որ գնացի Երրորդ փողոց (Սան Ֆրանցիսկոյում է այդ փողոցը), ուր վարսավիրների ուսումնարանում մազ կտրելը տասնհինգ սենթ արժե։

Երրորդ փողոց կոչվածը մի մեծ թաղամաս է. պատկերացրեք Նյու Յորքի Բաուերին կամ Լոս Անջելեսի Գլխավոր պողոտան, պատկերացրեք տարեց ու երիտասարդ գործազուրկների, որոնք քարշ են գալիս պարապ-սարապ, էժանագին ծխախոտ փստացնում, դատողություններ անում կառավարության մասին ու սպասում են, միայն սպասում, որ օրերից մի օր գուցե իրենց բախտը բացվի։ Օգոստոսն էր, երկուշաբթի առավոտ, վարսավիրանոցը լիքն էր այդ պարապ-սարապներով, որ եկել էին մի քիչ մարդավարի տեսք տալու իրենց։ Ճապոնացի տղան, որ վերջերս ազատված աթոռն էր ստացել, տասնմեկ հաճախորդի ցուցակ ուներ, մյուսներին սպասելն ավելի անհույս էր։ Նստեցի` սպասելու։ Կես տուփ էժանագին սիգարետ ունեի։ Հյուրասիրեցի ժամանակակիցներիցս մեկին, որը, տեսքից դատելով, նիկոտինի կարիք ուներ, ինքս էլ ծխեցի և, ներս քաշելով դառը ծուխը, միտք էի անում Ամերիկայի մասին` քաղաքական, տնտեսական ու հոգևոր առումով։ Ժամանակակիցս թերևս տասնվեց տարեկան լիներ: Թերևս այովացի լիներ։ Բնությունից գերազանց տվյալներով ամրակազմ մի ամերիկացի էր, միևնույն ժամանակ` լիովին թևաթափ։ Քնի կարոտ, ով գիտե քանի օր շորերը չփոխած, սրտի մեջ վախ ու Աստված գիտե, թե էլի ինչ։ Շատ կուզեի իմանալ նրա անունը։ Գրողը միշտ ուզում է, որ անուններն ու դեմքերը որոշակի լինեն։ Այովացին ասաց. «Սալինասից եմ գալիս։ Սալաթի դաշտերում աշխատանք չկա։ Գնում եմ հյուսիս` Պորտլենդ, գուցե հաջողվի որևէ նավի վրա գործ գտնել»։ Ես նույնպես ուզեցի իմ գործերից պատմել նրան` Սկրիբները մերժել է պատմվածքս, «Յեյլ Ռևյուն»` ակնարկս, փողը չի հերիքում, որ կարգին սիգարետ ծխեմ, կոշիկներս մաշվել են, վերնաշապիկներս` հնացել։ Բայց վախենում էի իմ անախորժությունները խոսակցության նյութ դարձնել։ Գրողների հոգսերն ու դժվարությունները սովորաբար փոքր-ինչ անիրական են թվում ու ձանձրալի։ Մեկ էլ տեսար, մեկնումեկը մտածեց. «Հետո ի՞նչ, դու էլ մի գրիր, խնդրողն ո՞վ է»։ Այնպես որ, լավ է ամենևին էլ ցույց չտաս, թե գրող ես։ Ասացի, «Հաջողություն քեզ հյուսիսում»։ Այովացին գլուխն օրորեց. «Հազիվ թե բան ստացվի, բայց փորձեմ, ի՞նչ ունեմ կորցնելու»։ Փառավոր տղա էր, հուսով եմ, չի մեռել, հուսով եմ, չի սառել այս սաստիկ ցրտերին (1933-ի դեկտեմբերն է), հուսով եմ, ոտնատակ չի գնացելէ չի կորել` ապրելու արժանի էր։ Այովացի, հուսով եմ, Պորտլենդում գործ ես գտել, հուսով եմ, փող ես աշխատում, հուսով եմ, կարգին սենյակ ես վարձել, մեջը` տաք անկողին, հուսով եմ, գիշերները քնում ես, կանոնավոր սնվում, մարդավայել ապրում, հուսով եմ, երջանիկ ես։ Ամենայն բարիք քեզ, այովացի։ Քանի-քանի անգամ եմ աղոթել քեզ համար։ (Բայց, միևնույն է, ինձ թվում է, հիմա նա արդեն չկա։ Մահը նրա մեջ դեռ այն օրն էր բույն դրել, երբ տեսա ասես հալածական գազանի նրա դեմքը, իսկ այդ նույն ժամանակ Ամերիկայի բոլոր կինոթատրոններում զվարճալի մի ֆիլմ էր գնում շարունակ, որի մեջ այսպիսի կրկներգ կար` «Չենք վախենում, չենք վախենում մեծ ու ագահ չար գայլից», և, ի վերջո, ամեն ինչ սրան է հանգում` փողով մարդիկ ծիծաղում են մահվան վրա, իսկ վերջինս գաղտագողի մոտենում է ու տանում այովացու նման երիտասարդներին, հարուստներն էլ ձևացնում են, թե ոչինչ չեն նկատել ու իրենց համար ծիծաղում են տաք կինոսրահներում։ Ես աղոթել եմ այովացու համար և ինքս ինձ վախկոտ եմ համարում: Թերևս, նա արդեն չկա` մեռել է, իսկ ես` նստած իմ փոքրիկ սենյակում, խոսում եմ նրա մասին, միայն խոսում եմ)։

Աչքս ճապոնացի տղայի վրա էր։ Աշկերտ-վարսավիր էր։ Սափրում էր տարիքն առած մի թափառականի, որի դեմքին իրենց սարսափելի կնիքն էին թողել անտուն ու անապահով կյանքի տարիները, երբ ոչ մի տեղ չես տնավորվել ու ոչինչ չունես։ Ճապոնացի տղան աշխատում էր քիթն այնպես թեքել, որ ծեր թափառականի հոտը չառնի։ Չնչին մանրուք է սա, աննշան մի բան, որը արվեստի գործի մեջ տեղ բռնելու իրավունք էլ չունի, այնուհանդերձ, ես հիշատակում եմ։ Երիտասարդ գրողին միշտ հետապնդում է որևէ նշանակալից փաստ աչքաթող անելու վախը։ Եվ նա ջանում է օգտագործել այն ամենը, ինչ տեսել ու նկատել է։ Ես ուզեցի իմանալ ճապոնացի տղայի անունը։ Անունները շատ են հետաքրքրում ինձ։ Ես համոզվել եմ, որ անհայտ մարդկանց անունները շատ արտահայտիչ են։ Նայելով ճապոնացի տղային, տեսնելով, թե ինչպես է նա ջանում իր հոտառության զգայարանը հեռու պահել ծեր թափառականի քիթ ու բերանից, ես փորձում էի հասկանալ այդ տղայի մտքինն ու սրտինը։ Տարիներ առաջ, երբ տասնյոթ տարեկան էի, խաղողի վազեր էի էտում հորեղբորս այգում` Սանջերից հյուսիս, Սան-Հոակին հովտում։ Ինձնից բացի, այնտեղ աշխատում էին մի քանի ճապոնացիներ` Ցոշիո Ինոմոտոն, Հիդեո Սուձուկին, Կացումի Սուջիմոտոն և էլի երկուսը։ Նրանցից մի քանիճապոներեն բառեր էի սովորել` «բարև», «ինչպե՞ս ես», «լավ օր է, չէ՞», «ցտեսություն» և այլն։ Աշկերտ-վարսավիրին ասացի ճապոներեն. «Ինչպե՞ս ես»։ Պատասխանեց ճապոներեն. «Լավ եմ, շնորհակալություն»։ Հետո հարցրեց անթերի անգլերենով. «Դուք ճապոներե՞ն գիտեք։ Ասլրե՞լ եք Ճապոնիայում»։ Ես ասացի. «Ցավոք, ոչ։ Իմացածս մի քանի բառ է միայն։ Տարիներ առաջ աշխատել եմ Ցոշիո Ինոմոտոյի, Հիդեո Սուձուկիի, Կացումի Սուջիմոտոյի հետ։ Գուցե ճանաչո՞ւմ ես նրանց»։ Գործից չկտրվելով նա ասածս անուններն էր մտքում կրկնում, նույնիսկ կարծես շշնջում էր. «Ինոմոտո, Սուձուկի, Սուջիմոտո...», «Սուձուկի,— ասաց նա։— Փոքրահասակ մարդ է»։ «Այո»,— ասացի ես։ «Ճանաչում եմ,— ասաց։— Հիմա Սան-Ջոզում է ապրում։ Ամուսնացել է»։

Ուզում եմ իմանաք` ինձ խորապես հետաքրքրում են մարդկանց հիշողությունները։ Երիտասարդ գրողը հազար ու մի տեղ է գնում, սրա-նրա հետ խոսքի բռնվում և փորձում է պարզել, թե նրանք ինչ են հիշում։ Պատմվածքիս նյութը մի երևելի բան չէ։ Առանձնահատուկ ոչինչ չի կատարվելու գրվածքիս մեջ։ Հետաքրքրաշարժ սյուժե չեմ հորինում։ Հիշարժան հերոսներ չեմ ստեղծում։ Շարադրանքիս ոճը չեմ հղկում, փայլեցնում։ Մթնոլորտն էլ առանձնապես հրապուրիչ չէ։ Ես չեմ տենչում այս պատմվածքը կամ մեկ ուրիշը «Սաթըրդեյ Իվնինգ Փոստի», «Կոսմոպոլիտենի» կամ «Հարպերսի» գլխին կապել: Հավակնություն չունեմ մրցելու կարճ պատմվածքի այնպիսի նշանավոր վարպետների հետ, ինչպիսիք են Սինքլեր Լյուիսը, Ջոզեֆ Հերգեշեյմրը և Զեյն Գրեյը, մարդիկ, որոնք իսկապես գիտեն, թե ինչպես է պետք սարքել պատմվածքը, որ ծախվի: Հարուստ մարդիկ են, տեղյակ սյուժեի ու կերպարների, ոճի ու կառուցվածքի կանոններին և էլի նման շատ ուրիշ բաների։ Ես փառք չեմ տենչում։ Իմ նպատակը Պուլիտցերյան, Նոբելյան կամ որևէ այլ մրցանակ շահելը չէ։ Ես այստեղ եմ` հեռավոր Արևմուտքում, Սան Ֆրանցիսկոյում, Կարլ սթրիթի վրայի մի փոքրիկ սենյակում նստած նամակ եմ գրում հասարակ մարդկանց, պարզ լեզվով պատմում նրանց ծանոթ բաների մասին։ Պարզապես գրառումներ եմ անում, այնպես որ, եթե մի քիչ էլ շեղվում ու դեսուդեն եմ ընկնում, նրանից է, որ շտապելու բան չունեմ, և, մեկ էլ, որ անտեղյակ եմ պատմվածք սարքելու կանոններին։ Եվ եթե մի բան կա, որ ինձ դրդում է գրելու, ասելն է, որ մարդը մարդու եղբայրն է։ Այս հայտարարությունը մի քիչ վերամբարձ է հնչում։ Մարդ առհասարակ ամաչում է նման հայտարարություններից։ Վախենում է վարձված մարդիկ ծիծաղեն իր վրա։ Բայց դա ինձ քիչ է հետաքրքրում։ Խնդրեմ, թող ծիծաղեն։ էլ ինչի՞ համար է նրանց փորձը։ Ինձ համար ցեղեր գոյություն չունեն։ Ես չեմ հավատում կառավարություններին։ Կյանք ասելով, հասկանում եմ ահա այս մեկի կյանքը` ծնունդից մինչև մահ, և այսպիսիք աշխարհում բազում միլիոններ են։ Երեխաները, որ դեռ չեն սովորել խոսել և ոչ մի լեզվով, միակ ցեղն են երկրագնդի վրա` մարդկանց ցեղը: Մնացած ամեն ինչը կեղծիք է ու խաբեություն, այն ամենը, ինչ մենք կոչում ենք քաղաքակրթություն, ատելություն, սարսափ, ուժ... Իսկ երեխան երեխա է։ Մարդկանց եղբայրությունը մանկան ճիչ ու լացի մեջ է, լացող երեխաների մեջ... Մեծանում ենք, լեզու սովորում և աշխարհը ընկալում մեր իմացած միակ լեզվի միջոցով, չենք ընկալում բոլոր լեզուների միջոցով կամ էլ առանց որևէ լեզվի, ասենք` լռությամբ, փակվում ենք մեր իմացած միակ լեզվի մեջ։ Այն, ինչ հավերժական է ու անսահման, դառնում է սոսկ բառ։ Ուզածս միակ բանը բոլորին հասկանալի լեզվով խոսելն է` մարդկային սրտի լեզվով, որն անմահ է ու հավասարապես հարազատ բոլորին։

Եվ ահա ինձ մեղավոր ու անօգնական եմ զգում։ Խոսեցի երկար-բարակ և այդպես էլ ոչինչ չասացի։ Սա է, որ խենթացնում է երիտասարդ գրողին, այս զգացումը, որ ոչինչ չես ասել։ Շարքային մի լրագրող եղած-չեղածը կտեղավորի երկու բառանոց վերնագրի մեջ։ «Մարդը մարդ է»` կասի նա։ Խորհրդավոր մի բան, տակը` հազար ու մի իմաստ։ Բայց ես ուզում եմ խոսել այնպիսի լեզվով, որ ասածս մեկ իմաստ ունենա։ Այնքան եմ ուզում` այդ իմաստը որոշակի լինի, որ ահա` խոսքս անորոշ է դառնում։ Թափառում եմ խնդրո առարկայի շուրջ, փորձում դիտել բոլոր կողմերից, որ ամբողջովին տեսնեմ նրա պատկերը, տեսնեմ ամբողջությամբ։ Սիրտը` մարդու սիրտն եմ ուզում դնել իմ այս պատմվածքի մեջ։

Թույլ տվեք, ուրեմն, մի փորձ էլ անեմ. արդեն երկար ժամանակ մազերս չէի սարքել ու այնքան թափթփված տեսք ունեի, որ ստիպված գնացի Երրորդ փողոցի վրա գտնվող վարսավիրանոց ու բազմեցի աթոռին։ Ասացի. «Ետևից շատ կթողնես։ Գլուխս երկարավուն է, ետևից թե շատ չթողնես, այստեղից դուրս կգամ ձիու կերպարանքով։ Վերևից ինչքան ուզում ես վերցրու։ Լվալ, թրջել չկա, չոր-չոր սանրիր»։ Կարդալը մարդուն գիտակ է դարձնում, գրելը` շիտակ։ Սա է եղած-չեղածը, բայց սրանով պատմվածք չի ստացվում, որովհետև մինչև հիմա աչքաթող եմ արել վարսավիրիս` այն երիտասարդին, որը սարքեց մազերս։

Նա նիհար էր ու բարձրահասակ, դեմքը` թուխ ու լուրջ, հաստ շրթունքներն ասես ժպտում էին, բայց տխուր, թարթիչները խիտ էին, աչքերը` թախծոտ, քիթը` խոշոր։ Հայելուն փակցված քարտի վրա գրված էր անունը` Թեոդոր Բադալ։ Հաճելի անուն, հաճելի երիտասարդ։ Թեոդոր Բադալը սկսեց զբաղվել իմ գլխով։ «Անունդ...— ասացի,— Բադալ է։ Հա՞յ ես»։ Ես ինքս հայ եմ։ Արդեն ասած կլինեմ։ Մարդիկ նայում են ինձ ու զարմանում, և ես ասում եմ նրանց` «Ես հայ եմ»։ Կամ կարդում են գրածներս ու զարմանում, ես էլ բացատրում եմ` «Հայ եմ»,— ասում եմ նրանց։ Անիմաստ բացատրություն է, բայց, ինչ արած, նրանք սպասում են, ես էլ ասում եմ: Ես չեմ հասկանում, թե ինչ է նշանակում հայ կամ անգլիացի, կամ ճապոնացի լինել։ Քիչ թե շատ հասկանում եմ, թե ինչ է նշանակում այս աշխարհում ապրող մարդ լինել։ Միայն դա է ինձ լրջորեն հետաքրքրում։ Մեկ էլ թենիսը։ Հույս ունեմ, որ երբևիցե կգրեմ թենիսին նվիրված խոհափիլիսոփայական մի մեծ գործ, ինչպես Հեմինգուեյի «Մահը կեսօրից հետո»-ն, բայց գիտակցում եմ, որ դեռևս պատրաստ չեմ նման գործ ձեռնարկել։ Զգում եմ, որ եթե թենիսը լայնորեն տարածվի հողագնդում, շատ կնպաստի ցեղային տարբերությունների, նախապաշարումների, թշնամանքի և այլնի վերացմանը: Հենց կատարելության հասցնեմ սկզբի հարվածը և գնդակը «կտրելը», կսկսեմ աշխատել այդ մեծ գործի վրա։ (Փորձված մարդկանց գուցե թվա, թե ձեռ եմ առնում Հեմինգուեյին։ Ամենևին։ «Մահը կեսօրից հետո»-ն՝ ուժեղ արձակի նմուշ է։ Իբրև արձակի, այդ գործի դեմ երբեք ոչինչ չեմ, ունեցել, ոչինչ չունեմ դրա դեմ և իբրև փիլիսոփայության։ Կարծում եմ, որ դա ավելի լավ փիլիսոփայություն է, քան այն, որ այլոց գործերում է հանդիպում։ Հեմինգուեյը, նույնիսկ երբ հիմարություններ է ասում, չի կորցնում բարեխղճությունը: Նա պատմում է այն, ինչ իսկապես տեղի է ունեցել, բայց թույլ չի տալիս, որ դեպքերի արագ ընթացքն իր նկարագրությունը դարձնի հապճեպ։ Իրականությունը շատ է անցողիկ, և նրա անշտապ, ակնթարթի իմաստը պահպանող նկարագրությունը արդեն մեծ բան է։ Որոշ նվաճում է գրականության համար:

— Հա՞յ ես,— հարցրի ես։

Մենք փոքր ժողովուրդ ենք, և երբ մերոնցից երկու հոգի հանդիպում ենք, արդեն իրադարձություն է։ Մենք մեր շուրջը մշտապես փնտրում ենք մեկին, որի հետ մեր լեզվով խոսենք։ Մեր քաղաքական կուսակցությունները պնդում են, թե երկրագնդի վրա շուրջ երկու միլիոն հայ է ապրում, բայց մեզնից շատերը այդ կարծիքին չեն։ Հաճախ ենք մենք թուղթ ու մատիտ առած նստում և, մտովի աշխարհի մի ծայրից մյուսը թռչելով, փորձում հաշվել, թե քանի հայ ապրելիս կլինի այս կամ այն երկրում` Սովետական Հայաստանում, Ռուսաստանում, Հնդկաստանում, Եգիպտոսում, Իտալիայում, Գերմանիայում, Ֆրանսիայում, Ամերիկայում, Ավստրալիայում և այլն, և այլն, յուրաքանչյուրի դիմաց հավանական ամենաբարձր թիվը դնում, ապա բոլորը գումարում իրար և ստանում ընդհանուր մի թիվ, որը միլիոնի էլ չի հասնում։ Հետո սկսում ենք մտածել, որ մեր ընտանիքները բազմանդամ են, մանկածնությունը մեզ մոտ բարձր է, մահացությունը` ընդհակառակը, ցածր (չհաշված պատերազմի տարիները, երբ կոտորածները անհաշիվ կյանքեր տարան), սկսում ենք պատկերացնեի թե ինչքան արագ կբազմանանք, եթե գոնե մի քառորդ դար մեզ հանգիստ թողնեն, համարյա մխիթարվում ենք ու մեզ բավականին երջանիկ զգում։ Մենք միշտ աչքաթող ենք անում, որ կա երկրաշարժ, պատերազմ, կոտորած, սով ու էլի նման շատ ուրիշ բաներ, և դա մեր սխալն է։ Հիշում եմ Մերձավոր Արևելքի փոխօգնության կոմիտեի պատվիրակության այցը մեր քաղաք։ Մեր հռետորը սովորաբար մորեղրայրս էր լինում, նա փաստաբան էր ու հրաշալի ճառախոս և որպես օրենք լսարանը լցնում էր հայերիս լացով։ Մեր գլխին պայթած առաջին չարիքը պատերազմն էր։ Պատերազմ, որը մենք չէինք մղում, բայց որտեղ կոտորվում էինք մենք։ Իսկ նրանք, ովքեր չսպանվեցին, անտուն-անտերունչ մնացին և հիմա սովից էին մեռնում։ Նրանք, ովքեր մեր միսն ու արյունն են` ասաց մորեղբայրս, և բոլորս լաց եղանք։ Մենք փող հավաքեցինք և ուղարկեցինք մեր ժողովրդին. հետո, երբ պատերազմն արդեն վերջացել էր, ու ես մեծ տղա էի, Մերձավոր Արևելքի հայերի օգտին հանգանակություն կատարելու եկավ ևս մի պատվիրակություն, և մորեղբայրս մեր քաղաքի հասարակական ժեղովների տան բեմը ելավ ու այնտեղից ասաց. «Փառք Աստծուն, որ այս անգամ ոչ թե թշնամին է մեր մահն ուզում, այլ երկրաշարժը։ Կամոքն Աստծո մեր տառապանքը վերջ չունի։ Աղետն ու արհավիրքը, վիշտն ու ցավը, սարսափն ու տառապանքը անպակաս են եղել մեզնից, հաճախ ենք հուսահատության ու խելագարության դուռը հասել, բայց, միևնույն է, Աստծո անունը չի իջել մեր շուրթերից։ (Մորեղբայրս սկսեց արտասվել, սկսեց հեկեկալ)։ Հիմա էլ այս չարիքը պարգևեց մեզ, իսկ մենք դարձյալ պաշտում ենք նրան, էլի նրա անունն է մեր շուրթերին։ Անքննելի են Աստծո գործերը»։ Հանգանակությունից հետո ես գնացի մորեղբորս մոտ ու ասացի. «Ինչ որ ասացիր Աստծո մասին... այդպես էլ մտածո՞ւմ ես»։ Եվ մորեղբայրս ասաց. «Հանուն ճարտասանության շատ բան կասես: Փող էր պետք, գեղեցիկ պիտի խոսեի, որ հավաքվեր։ Ի՜նչ Աստված, ի՜նչ բան»։ «Իսկ լա՞ցդ»,— հարցրի ես, ու մորեղբայրս ասաց. «Լացս իսկական էր։ Չկարողացա զսպել։ Քար պիտի լինեի, որ դիմանայի։ Ասա ինձ, ի սեր Աստծո, հանուն ինչի՞ Աստված մեզ այս դժոխքը գցեց։ Մեր ո՞ր մեղքի համար է այս տառապանքը: Մարդիկ մեզ հանգիստ չեն տալիս։ Աստված մեզ հանգիստ չի տալիս։ Ի՞նչ ենք արել։ Մի՞թե աստվածավախ ժողովուրդ չենք եղել։ Մեր մեղքը ո՞րն է: Ես զզվել եմ Աստծուց։ Զզվել եմ մարդուց։ Բայց ելնում եմ ու խոսում, որովհետև բերանս ջուր առած նստելու իրավունք չունեմ։ Ինչպե՞ս հաշտվեմ այն մտքի հետ, որ մեր ազգը դեռ շարունակում է կոտորվել։ Հիսուս Քրիստոս, ախր մենք ի՞նչ ենք արեր։

Ես հարցրի Թեոդոր Բադալին` արդյոք նա հայ չի՞։

Նա ասաց. «Ասորի եմ»։

Էհ, դա էլ վատ չէր: Ասորիները աշխարհի մեր կողմերից են, նրանց քիթը մեր քթի նման է, աչքերը` մեր աչքերի, սիրտը` մեր սրտի։ Նրանց լեզուն ուրիշ էր, երբ նրանք խոսել են։ Մենք չենք հասկացել նրանց, բայց, միևնույն է, մեզ շատ նման են եղել։ Իհարկե, ավելի հաճելի կլիներ, եթե պարզվեր, որ Բադալը հայ է, բայց ասորին էլ վատ լի։

— Ես հայ եմ,— ասացի։— Մի ժամանակ իմ հայրենի քաղաքում մի քանի ասորի ընկերներ ունեի` Ջոզեֆ Սարգիս, Նիթո Էլիյա։ Տոնի Սալեհ։ Գուցե ճանաչո՞ւմ ես։

— Ջոզեֆ Սարգսին ճանաչում եմ,— ասաց Բադալը,— մյուսներին` չէ: Մենք Նյու Յորքում ենք ապրել, հինգ տարի առաջ փոխադրվեցինք արևմուտք, նախ` Թրլոք, հետո այստեղ` Սան Ֆրանցիսկո:

— Նիթո Էլիյան,— ասացի ես,— Փրկության բանակում է ծառայում, ավագի կոչում ունի։— Թող որևէ մեկի մտքով չանցնի, թե այս ամենը հորինում եմ կամ էլ որոշել եմ զվարճացնել սրան-նրան։— Տոնի Սալեհը,— ասացի,— ութ տարի առաջ մեռավ։ Ձին նրան գցեց թամքից ու վազեց, իսկ Տոնիի ոտքը ասպանդակի մեջ էր մնացել, և երբ ձին մի կես ժամ վազելուց հետո վերջապես կանգնեց, մենք մոտեցանք ու տեսանք, որ Տոնին արդեն մեռել է։ Տասնչորս տարեկան էր։ Նույն դպրոցն էինք հաճախում։ Խելոք տղա էր, թվաբանությունից շատ ուժեղ էր։

Ասորերենի ու հայերենի մասին խոսեցինք, մեր նախնիների երկրի, հիմա այնտեղ տիրող վիճակի մասին ու էլի նման ուրիշ բաներից։ Ես տասնհինգ սենթով սարքում էի մազերս, միևնույն ժամանակ էլ հնարավոր ամեն ինչ անում, որ մի նոր ճշմարտություն գտնեմ։ (Մարդը շատ արժանիքներ ունի, չկարծեք, թե չունի)։

Բադալն ասաց.

— Ես ասորերեն կարդալ չգիտեմ։ Ճիշտ է, մեր հին հողում եմ ծնվել, բայց կուզեի դա մոռանալ։

Նա հոգնած էր երևում։ Ոչ թե մարմնով, այլ հոգեպես։

— Ինչո՞ւ,— ասացի։— Ինչո՞ւ կուզենայիր մոռանալ։

— Էհ,— քմծիծաղեց նա,— որովհետև այնտեղ ամեն ինչ անցել-գնացել է։— Ես բառացի կրկնում եմ նրա ասածը, ոչինչ չավելացնելով։— Մի ժամանակ մենք մեծ ժողովուրդ ենք եղել,— շարունակեց նա։— Բայց դա երեկ էր, երեկ չէ անցյալ օրը։ Հիմա մենք պարզապես հին պատմություն ենք։ Մեծ քաղաքակրթություն ենք ունեցել։ Դրանով մինչև օրս էլ հիանում են։ Բայց հիմա ես Ամերիկայում եմ ու վարսավիրություն եմ սովորում։ Իբրև ցեղ մենք արդեն չկանք, մեզնից ոչինչ չի մնացել, մեր հաշիվը փակված է, ի՞նչ միտք ունի մեր լեզվով գրել-կարդալը։ Մենք գրողներ չունենք, նորություններ չունենք, միայն այն, որ Անգլիան ժամանակ առ ժամանակ դրդում է արաբներին, որ մեզ կոտորեն։ Սա է եղած-չեղածը։ Բայց դա էլ նորություն չէ, դրան էլ ենք վաղուց ընտելացել։ Այդ լուրերն էլ «Ասոշիեյթիդ Պրեսն» է հասցնում մեզ։

Նրա խոսքերը ցավ պատճառեցին ինձ` հայիս։ Սիրտս կսկծաց, ինչպես այն ժամանակ, երբ իմ ժողովուրդն էր կոտորվում։ Առաջին անգամ էի ասորուց նման բան լսում, այն էլ անգլերենով։ Ես համակրեցի այդ երիտասարդ տղային։ Բանն այն է, որ ես սիրում եմ բոլոր մարդկանց, նույնիսկ Հայաստանի թշնամիներին, որոնց անունը, ինչպես տեսնում եք, նրբանկատորեն չեմ տալիս։ Թե ովքեր են դրանք` ամենքին է հայտնի։ Առանձին-առանձին վերցրած` նրանցից և ոչ մեկի դեմ ես ոչինչ չունեմ, որովհետև նրանց մասին մտածում եմ իբրև ժամանակի այս մի հատվածում ապրող անհատների մասին և, որովհետև գիտեմ, հաստատ համոզված եմ` մարդը ընդունակ չէ գազանությունների, գազան է դառնում ամբոխը։ Իմ թշնամանքը ամբոխին է ուղղված։

— Ինչ արած,— ասացի,— մեր վիճակն էլ մի բան չի։ Մենք էլ հին ազգ ենք։ Ճիշտ է, դեռ ունենք մեր եկեղեցին, դեռ ունենք մի քանի գրողներ` Ահարոնյան, Իսահակյան, էլի մի քանիսը, բայց շատ հարցերում ձեր վիճակում ենք։

— Այո,— ասաց վարսավիրը,— գիտեմ։ Սխալ ընտրություն կատարեցինք, միամիտ բաների ետևից ընկանք` համերաշխություն, խաղաղ կյանք, սեր, ընտանիք։ Չեղանք մարտատենչ ու զավթող։ Չբռնեցինք դիվանագիտության ու խաբեության ճամփան, մեքենաների հետ գլուխ չդրեցինք, չստեղծեցինք գնդացիրներ ու թունավոր գազեր։ Իսկ հիմա արդեն ուշ է։ Նույնիսկ հիասթափվելու համար։ Մեր օրն արդեն մթնել է։ Դու գիտե՞ս, թե քանի ասորի է մնացել երկրի երեսին։

— Երկու-երեք միլիոն,— ենթադրեցի ես։

— Յոթանասուն հազար,— ասաց Բադալը։— Ընդամենը յոթանասուն հազար ասորի է մնացել աշխարհում, իսկ արաբները էլի շարունակում են կոտորել մեզ։ Անցյալ ամիս մի փոքրիկ խռովության ժամանակ սպանեցին մերոնցից յոթանասուն հոգու։ Մի երկու տող գրվեց թերթում։ Ոչնչացվեց ևս յոթանասուն ասորի։ Շուտով մեր հետքն էլ չի մնա։ Եղբայրս ամերիկուհու հետ է ամուսնացել, տղա ունի նրանից։ Չէ, էլ ոչ մի հույս, դրա համար էլ աշխատում ենք մոռանալ Ասորեստանը։ Հայրս դեռ կարդում է Նյու Յորքից եկող մեր թերթը, բայց նա ծեր մարդ է, երկար չի ապրի։

Հետո Բադալի ձայնը փոխվեց։ Խոսեց արդեն ոչ թե իբրև ասորի, այլ իբրև վարսավիր։ Հարցրեց. «Հերի՞ք է ինչքան վերցրի վերևից»:

Մեր զրույցի շարունակությունը այլևս ոչ մի հետաքրքրություն չէր ներկայացնում։ Ես հրաժեշտ տվի երիտասարդ ասորուն ու դուրս եկա վարսավիրանոցից։ Չորս մղոն քայլեցի, մինչև հասա Կարլ սթրիթի վրայի իմ սենյակը։ Գլխիցս դուրս չէին գալիս Ասորեստանն ու այդ ասորին` Թեոդոր Բադալը, որ վարսավիրություն էր սովորում, նրա թախծոտ ձայնը, նրա հուսահատությունը։ Ամիսներ առաջ էր, օգոստոսին, և այն ժամանակից ի վեր ես Ասորեստանի մասին էի մտածում ու ցանկություն զգում մի բան ասել Թեոդոր Բադալի մասին` հինավուրց ցեղի նորօրյա որդու երիտասարդ, ուժեղ, եռանդով լի, բայց և հուսալքված մարդու մասին։ Յոթանասուն հազար ասորի, ընդամենը յոթանասուն հազար ասորի է մնացել երբեմնի մեծ ժողովրդից, մյուսները մահվան գիրկն են անցել, նրանց հետ էլ փոշիացել է ու ցիրուցան եղել ազգի երբեմնի մեծությունը, և ահա այսօր այդ ազգից մի երիտասարդ Ամերիկայում վարսավիրություն է անում և կսկիծը հոգում գանգատվում պատմության ընթացքից։

Ինչո՞ւ ես սյուժեներ չեմ հորինում, չեմ գրում սիրային գեղեցիկ պատմություններ, որոնցից հեշտությամբ կինոնկար կսարքվի։ Ինչո՞ւ ձեռ չեմ քաշում այս անշնորհակալ ու ձանձրույթ պատճառող նյութից: Ինչո՞ւ չեմ ջանում հաճոյանալ ընթերցող հասարակայնությանը։

Է՛, լավ, ես հայ եմ։ Բայց Մայքլ Արլենը նույնպես հայ է։ Եվ կարողանում է դուր գալ հասարակությանը։ Ես մեծապես հիացած եմ նրանով, փայլուն ոճ ունի, տիրապետում է նման մյուս բաներին, բայց ես ցանկություն չունեմ գրելու այն մարդկանց մասին, որոնց մասին նա է գրում։ Դրանք մարդիկ չեն, դիակներ են։ Իսկ այովացին, ճապոնացի տղան, Թեոդոր Բադալը` ասորին, ուրիշ են։ Գուցեև նրանք մահվան դուռը հասած լինեն` ֆիզիկապես, ինչպես այովացին, կամ հոգեպես, ինչպես Բադալը, բայց նրանցում կա այն, ինչը հավերժական է մարդու մեջ և հենց դա է հետաքրքիրն ու հուզողը։ Այսպիսիներին չեք հանդիպի շքեղ վայրերում` սեքսից սրամտելիս կամ արվեստից դատարկաբանելիս։ Այսպիսիներին կգտնեք այնտեղ, որտեղ ես գտա, և նրանք միշտ կան ու կլինեն, նրանք են ցեղը մարդկային, մարդու էության այն մասը, որը որչափ Անգլիայինն է, նույնչափ էլ Ասորեստանինը, որը անհնար է ոչնչացնել, որը չի կարող ոչնչացնել ոչ կոտորածը, ոչ երկրաշարժը, ոչ սովը, ոչ խելագարությունը, որն ընդհանրապես ոչ մի ուժ չի կարող ջնջել աշխարհի երեսից։

Այս պատմվածքը նվիրվում է Այովային, Ճապոնիային, Հայաստանին, Ասորեստանին, և մարդկային ցեղին, այդ ցեղի արժանապատվությանը, բոլոր ապրողների եղբայրությանը։ Ես չեմ ակնկալում, թե «Փարամաունտ Փիքչըրսը» այս գործից կինոնկար կսարքի։ Հիմա ես մտածում եմ յոթանասուն հազար ասորիների մասին, որոնցից յուրաքանչյուրն ինքնին մի մեծ ցեղ է։ Մտածում եմ Թեոդոր Բադալի մասին` որպես յոթանասուն հազար ու նույնիսկ յոթանասուն միլիոն ասորու, որպես ամբողջ Ասորեստանի մասին, մի մարդու մասին, որն այսօր, 1933-ին, Սան Ֆրանցիսկոյում, վարսավիրանոցի սրահում թե՛ իր կյանքն է ապրում և թե՛ կանգնած է որպես մի մեծ ցեղ։

Թարգմանությունը` Ն. Գոնչարի, Վ. Գրիգորյանի:

Սկզբնաղբյուր` Litopedia.org