Քիչ բան եմ հիշում ես իմ դառն ու տխուր մանկությունից։ Ասես երազի մեջ միտս է գալիս մեջքը կորացած, կծկված տատս, նրա թևերի սուրմաները, կարմիր մահուդե գոտին։ Հիշում եմ մազը թափված մեր պառավ շանը, մեր չալ կատվին, որ ծտեր ու ծիծեռնակներ էր բռնում ու մտնելով հին կարասի հետևը` մռմռալով լափում։
Բայց ամենից լավ հիշում եմ մեր հարևան Կաղ Օհանջանի բատրակ Լալ Համազին։
Լալ Համա՜զը... Ասես հենց երեկ էր, որ նա ինձ տանում էր մեր սարերը, շվի շինում ինձ համար, ու երբ հոգնում էի, շալակում էր ու ոչխարի հոտի հետ գյուղ բերում։
Շատ քաղցր ու դառն հիշողություններ է թողել իմ մեջ այդ միշտ լուռ, մռայլ ու թախծոտ տղան։ Երբեմն նա անսահման բարի էր, իսկ երբեմն էլ մի վատ բան տեսնելիս այնպես էր կատաղում ու բորբոքվում, որ մարդ սիրտ չէր անում մի բան հասկացնել նրան։ Նա խիստ ու չար էր իր տիրոջ Կաղ Օհանջանի թոռների ու հարսների հանդեպ, իսկ ինձ հետ միշտ բարի էր, միշտ սիրալիր ու հոգատար։
Նա տասը տարով մեծ էր ինձանից. կլիներ տասնյոթ-տասնութ տարեկան։ Ամառ-ձմեռ գլխաբաց էր ու բոբիկ։ Գանգուր մազերը գառան մորթու նման թաղքել էին նրա կլորիկ գլխին, հին չուխան ծանրացել էր հազար ու մի կարկատաններով, իսկ շալվարը սևացել էր, ո՜վ գիտե, քանի տարի ջրի ու օճառի երես չտեսնելուց։
Ամեն անգամ, երբ քրքրում եմ իմ մանկության հուշերը, միշտ իմ մտքում պատկերվում է սև աչքունքով, արևախանձ երեսով Լալ Համազը։
Ես ու տատս ապրում էինք գյուղի գլխին գտնվող մի հին քարանձավում. նրա վրա կախված էին բարձր-բարձր ժայռեր, որոնց ճեղքերից առավոտներն ու իրիկնապահին լսվում էր աղավնիների աղմուկը, ինչպես քարափից ցած թափվող գետի հեռավոր խշշոց։ Ոչ մի անգամ արևի շող չէր ընկնում մեր տուն-քարանձավը։ Նրա անկյուններում բորբոս էր բուսնում, իսկ անձրևների ժամանակ ու ձմեռը միշտ կաթում էր։
Տատիս գունատ դեմքը խորշոմած էր, ձեռքերը ոսկրոտ ու չոր էին, իսկ խամրած աչքերի անկյուններում միշտ արցունքներ էին լինում։
Մենք ո՛չ այգի ունեինք, ո՛չ արտ։ Մեր ունեցած չորքոտանիները մի քնձռոտ շուն էր, որ ժամերով թազնում էր արևի տակ ու մոռում մոտից անցնողների վրա, մեկ էլ չալ կատուն, ուրիշ ոչինչ։ Իրիկնապահերին ես ու տտուս նստում էինք մեր քարափի գլխին ու նայում ձորի գետափնյա նեղ հարթության վրա փռված մեր գյուղին։ Կտուրներից ծուխ էր բարձրանում և դանդաղ ոլորվելով իրիկնային մշուշի մեջ, լուծվում կապո՜ւյտ-կապո՜ւյտ երկնքում։
Դարմանի ծխի պես թանձր խավարը դուրս էր սողոսկում մթին քարանձավներից ու պատում գյուղը, ժայռերն ու գետափի տափարակը։ Այդ ժամանակ տատս բռնում էր իմ ձեռքը և տնքալով ու հազալով տուն տանում: Շեմքին նա շուռ էր գալիս, նայում սարալանջին կեռվող, մթան մեջ կուլ գնացած ճանապարհի կողմը ու մրմնջալով ասում.
— Սև՜ մնաս, ա՛յ ճանապարհ, բա ե՞րբ ես բերելու իմ Աբեթնակին։
Աբեթնակը հայրս էր, որին երբեք չէի տեսել։ Միայն տատիս պատմություներից գիտեի, որ նա աշխատում է յոթ սարերից դենը գտնվող մի մեծ քաղաքում և որ մեն-մենակ կարող էր հաղթել մեր հարևան Կաղ Օհանջանի յոթ տղաներին։ Ամեն անգամ հորս անունը տալիս տատս ջերմեռանդությամր խաչ էր հանում երեսին ու գոգնոցով սրբում միշտ խոնավ աչքերը:
Տատս պատմում էր, որ իմ հայրը մեզ համար մեծ քաղաքից փող է ուղարկում, բայց այդ փողը պրիստավը տալիս է մեր հարևան Կաղ Օհանջանին` պապիս թողած պարտքերի տոկոսների դիմաց։
— Ե՞րբ պիտի պրծնեն տոկոսները, տատի՛,— հարցնում էի ես։
— Էդ տոկոսին պրծում չկա, բալա՛ս,— տնքում էր տատս ու համբուրելով իմ ճակատը, շարունակում,— սպասի՜ր, հալբաթ մեր գլխի տերը կգա մի օր ու Կաղ Օհանջանի բկին կչոքի.
Եվ ես սպասում էի այն լուսավոր օրվան, երբ կգա «մեր գլխի տերը», այսինքն` հայրս, ու ես նոր տրեխներ կունենամ, ինչպես ունեին Օհանջանի թոռները։ Գիշերները երազիս մեջ շուտ-շուտ տեսնում էի հորս, որը գալիս էր հրեղեն ձիու վրա, ինձ համար այնքան կոնֆետ ու չամիչ բերում, որ ուտելով չես պրծացնի։ Այդ երազների մեջ էլ արթնանում էի ու սրթսրթում ցուրտ քարանձավի մեջ։
— Տատի, ախր ե՞րբ է գալու հայրիկը,— հարցնում էի ես։ Նա ինձ սեղմում էր իր սառը կրծքին ու ասում.
— Կգա՛, մատա՜ղդ լինեմ, հլա սպասիր։
Ես չգիտեմ, թե ի՞նչ էր ուտում տատս. նրան որևէ բան ուտելիս երբեք չեմ տեսել։ Ցերեկները նա ինձ թողնում էր մեր քարափին, պոչը կտրած մեր շան հսկողությանը, իսկ ինքը իջնում ներքև, անհետանում գյուղի ծուռումուռ փողոցներում և վերադառնում միայն այն ժամանակ, երբ արևը մայր էր մտնում հեռու սարերի հետևում։ Տեղ հասնելով, նա հոգնած նստում էր քարափին, տնքում ու երկար հազում. ես անհամբեր նայում էի նրա ոսկրոտ ձեռքին։ Եթե տատս ձեռքը տանում էր կապայի գրպանը, նշանակում էր մի կտոր հաց, եփած կարտոֆիլ կամ խաշած լոբի կտա ինձ, իսկ եթե ձեռքերը խաչում էր կրծքին, հասկանալի էր, որ դատարկ էր տուն եկել, ու մի բան ուտելու հույսս կտրվում էր։
Տափակ կտուրներից ծուլորեն ելնող ծուխը կեռմաններ էր անում, ձգվում ու հալվում երկնքում։ Ինձ թվում էր, թե այդ կտուրների տակ եփում են աշխարհի ամենալավ կերակուրները։ Կաղ Օհանջանենց տան կողմից խորովածի ու էլի ուրիշ կերակուրների ախորժագրգիռ հոտ էր գալիս. նրա հարսները ոսկե սուրմաները զնգզնգացնելով մառանից տուն էի մտնում, տնից մառան` իրիկնահացի պատրաստություն տեսնելով։
— Տատի՛, բա մեր օջախը ե՞րբ պիտի վառես,— նայելով հարուստ հարևունների օջախներից ելնող ծխին` հարցնում էի ես։
— Մեր օջախը՞, դե՛, կվառեմ, որդի՛, կվառեմ, երբ հերդ տուն գա։
***
Ամեն երեկո, երբ սարալանջից իջնում էր Կաղ Օհանջանի ոչխարի հոտը, մեր քարանձավի մոտով անցնող ճանապարհին փոշի էր բարձրանում։ Հոտի առջևից գալիս էին սրակոտոշ այծերը, որոնց մազը հասնում էր գետնին, իսկ կրծերը լի էին կաթով։ Նրանցից հետո ծանր դմակները օրորելով անցնում էին ոչխարները։ Վերջում, շները հետևը գցած, երևում էր Լալ Համազը։
Դեռ հեռվից նա ձեռքով էր անում ինձ, հետո մոտենալով կռթնում հաստ մահակին ու քար լռությամբ երկար նայում ինձ ու տատիս։ Եթե այդ օրը տատս ինձ ուտելու մի բան էր տված լինում` նայում էր Լալ Համազին ու մրմնջում.
— Է՜հ, քոռանա՛ բախտ բաժանողը, որդի՛, մի լեզուն ի՞նչ է, որ խնայել է քեզ։
Իսկ եթե ինձ համար ուտելու ոչինչ բերած չէր լինում` մի ձեռքը դնում էր իմ փորին, մյուսով Լալ Համազին հասկացնում, որ ես քաղցած եմ, Համազն իսկույն տխրում էր, հաստ շրթունքները ամուր սեղմում իրար ու չարացած հեռանում։
Ոչխարը փարախներում տեղավորելուց հետո Լալը վերադառնում էր, նստում մեր քարափին և իր բաժին հացն ու պանիրը կիսում ինձ ու տատիս հետ։ Սովորականի պես տատս հրաժարվում էր ուտելուց և ասում.
— Քու հողը Կաղ Օհանջանի օխտը տղաների գլխին, Համա՜զ... աշխարհի չափ ապրուստ ունեն, ամա էս իմ երեխին մի բրդուճ հաց էլ չեն տալիս։— Ապա էլի ինչ-որ բառեր էր մրմնջում և երկու ձեռքով չանչ անում Օհանջանենց տան կողմը։
Պանիրն ու հացը ուտելուց հետո տատս մի ծնկանը դնում էր իմ գլուխը, մյուսին` Համազինը ու քերելով մեր մեջքները, հին-հին հեքիաթներ պատմում, երբեմն ախ ու վիշ անելով, որ Համազր չի լսում։
Ես նայում էի Համազի սև, խոշոր աչքերին ու ինձ թվում էր, թե նա էլ ինձ նման լսում, հասկանում է տատիս պատմած կախարդական հեքիաթները։ Երբեմն Համազը կիսատ էր թողնում հեքիաթն ու հեռանում, կորչում մթության մեջ...
Տատս փեշով սրբում էր արցունքներն ու նրա հետևից նայելով ասում.
— Աստված քեզ օգնակա՜ն լինի, Համա՛զ... Կաղ Օհանջանի օխտը աղի կյանքից խլի՜, քոնի վրա դնի, հա՜...
***
Մեծ էր մեր գյուղը — Շռանից մինչև Շոր ջրի թաղը։ Նրա մի ծայրից մյուսը ես ոտքով կես օրում հազիվ հասնեի։ Շատ հարուստներ կային մեր գյուղում. նրանց տները թիթեղե կարմիր տանիքներ ունեին ու կապույտ ներկած պատշգամբներ։ Նրանք ոչխարի հոտեր ու կովերի նախիրներ ունեին, ինչպես մեր հարևան Կաղ Օհանջանը։ Մեր հարևանների մեջ էլի հարուստներ կային, բայց ինձ ու տատիս կերակրողը միայն Լալ Համազն էր, վաղուց հորից ու մորից զրկված բատրակ Համազը։
Պարզ ու տաք օրերին Համազն ինձ հետը տանում էր սարերը։ Ոչխարը քշում էինք Սանդերի ձորը, որտեղ խոտը հասնում էր մինչև իմ գլուխը, իսկ աղբյուրների ջրերը սառն էին, ինչպես ձյունը։ Լալ Համազը ուռենու կամ մասրենու ճյուղերից ինձ համար շվի էր շինում։ Խեղճ Համազը թեև չէր լսում շվիի ձայնը, բայց գիտեր, որ լավ բան է դա և ուրախանում էր, երբ ես գլխով ու ձեռքերով նրան հասկացնում էի, որ շվին լավն է, ու սկսում էի նվագել։ Ես նվագում էի, իսկ նա գետափի քարերին նստած` երկա՜ր-երկա՜ր նայում էր հոսող ջրերին... Ի՞նչ էր մտածում` չէի կարողանում հասկանալ, միայն խղճում էի իմ լավ, իմ համր ընկերոջը։
Կեսօրին, երբ ոչխարը մակաղում էր շվաքներում, նա բռնում էր մեծ կուրծ ունեցող այծերից մեկը, կթում քարե սանդի մեջ ու իր հացը բրդելով մեջը` ուտում ինձ հետ։
Երբեմն էլ նա իր չոբանի թասի մեջ կաթ էր բերում տատիս ու ինձ համար։ Ես չեմ հիշում մի այնպիսի օր, որ Լալ Համազը սարից որևէ բան չբերեր ինձ համար։ Մի քանի անգամ ես ականատես եմ եղել, թե ինչպես Կաղ Օհանջանը կամ նրա տղաները ինձ հաց տալու համար սաստիկ ծեծել են մեր Համազին։
— Էդ բոլշևիկի լակոտին ինչի՞ ես հաց տալիս, շո՛ւն-շա՛ն որդի,— գոռում էին նրանք։
Այդ պահերին ես կուչ էի գալիս տատիս փեշի տակ ու լաց լինում, հետո տատիս հարցնում, թե ի՞նչ մարդիկ են բոլշևիկները։
— Սո՛ւս,— երկյուղած ասում էր տատս,— բոլշևիկը քու հերն է, սո՛ւս:
Տատս Համազի մարմնի կապտած տեղերին ինչ-որ հեղուկ էր քսում ու չանչ անելով դեպի Կաղ Օհանջանի տունը` ցասկոտ ասում.
— Տնով-տեղով ավերա՜կ դառնաք, էս աստծու պատժածը ձեզ ի՞նչ է արել, որ թակում եք...
Մի օր գյուղում սաստիկ իրարանցում ընկավ։ Եկեղեցու գանգերն սկսեցին ղողանջել, Շոր ջրի կողմից հրացան կրակեցին. մարդիկ վազեցին գյուղի հրապարակը ու խռնվեցին, աղմկեցին։
Կեսօր էր։
Ես սովորականի նման նստած էի մեր քարափին ու քար էի նետում ներքևում փրփրացող գետի մեջ ու աչքս ճանապարհին` սպասում, թե երբ կգա տատս։ Նա եկավ սովորականից շուտ։ Զառիվերով բարձրանալիս սաստիկ հևում էր, բայց առաջվա նման կռացած չէր ու քայլում էր արագ։ Ես նրա խամրած աչքերում ուրախություն նկատեցի։
— Նանի՛, ինչի՞ են ժամի զանգերը տալիս,— հարցրին ագահությամբ նայելով նրա ձեռքին։
— Սո՛ւս, բոլշևիկը գալիս ա։
— Հայրի՞կը:
— Սո՛ւս,— նա փակեց բերանս։
Եկեղեցու զանգերի ձայնը խուլ արձագանք էր գտնում ժայռերի խոռոչներում, մեր քարանձավում ու հեռավոր ձորերում։ Գզիրը որքան ուժ ուներ` ձայն էր տալիս ինչ-որ մեկին ու պահանջում, որ սա անմիջապես ներկայանա քյոխվին։ Եկեղեցու զավթում տեր-Մինասը թափահարում էր ձեռքերը։
Իրարանցում էր նաև Կաղ Օհանջանենց բակում։ Նրա յոթ տղաները թամբեցին ձիերն ու արևի տակ զենքերը պսպղացնելով` սլացան ներքև։ Մեր քարափի գլխին հանկարծակի տնկվեց Կաղ Օհանջանն ու ձեռքերը կողքերին կանթած` գոռաց.
— Հը՜, ազգի դավաճանի մե՛ր, հրե՜ն, բոլշևիկ տղադ գալիս ա։ Էսօր-էգուց գլուխը կկտրենք ու կբերենք քեզ։ Հա՜, հա՜, հա՜...
Տատս առանց Կաղ Օհանջանին բան ասելու, բռնեց իմ ձեռքն, ու արագ մտանք մեր քարանձավը։
Իջավ տագնապալի ու ահավոր գիշերը։ Թխպերը պատել էին երկինքը, և մեր անձավի երդիկից ոչ մի աստղ չէր երևում։ Շները ողջ գիշեր հաչում էին անցնող-դարձողների վրա։ Փողոցից անվերջ լսվում էր ոտնադոփյուն, ձիերի վրնջոց։ Տատս ինձ սեղմել էր կրծքին ու ինչ-որ բաներ էր մրմնջում ինքն իրեն։ Նա ինձ ստիպում էր, որ քնեմ, նույնիսկ սպառնում էր, թե Լաչին քերծի տակ ապրող լուսանը կգա, եթե իսկույն չքնեմ, բույց իմ քունը հակառակի պես չէր տանում։
Գիշերվա կեսին եկավ Լալ Համազը, մի կտոր հաց ու պանիր տվեց ինձ ու իսկույն դուրս եկավ։ Ես անմիջապես կերա ու քնեցի միայն լուսադեմին։
Երեք օր Լալ Համազը չերևաց մեր քարափին, ու ես սովից մատներս էի ծծում։ Ես նրան տեսնում էի միայն հեռվից, երբ նա ոչխարն իջեցնում էր Խմատի լեռնալանջից։
Այդ օրերին ո՛չ գիշերը, ո՛չ ցերեկը չէր հանդարտվում մեր գյուղը։ Նա տակնուվրա էր եղել։ Անդադար զորքեր էին գալիս-գնում։ Կաղ Օհանջանենց բակում միշտ թամբած ձիեր էին լինում և մեծ-մեծ, բեղավոր մարդիկ. այնտեղ գիշերները երգում էին ինձ անծանոթ երգեր ու անդադար խմում, հարբում, գոռգոռում։
Տատս այլևս չէր հեռանում ինձնից, ու մենք իրիկունները չէինք նստում մեր քարափին։ Ոչ ոք չէր հետաքրքրվում մեզանով, ասես աշխարհում մենք գոյություն չունեինք։ Միայն մեկ-մեկ ուրվականի պես մեր քարանձավն էր մտնում Լալ Համազը, հաց ու պանիր տալիս ինձ ու հեռանում ստվերի նման։
***
Մի գիշեր էլ ես արթնացա մեջքիս տված ուժգին հարվածից։ Աչքերս բաց արի ու իմ առաջ տեսա Կաղ Օհանջանի կեռ թրերի նմանող բեղերն ու արնակալած աչքերը։ Մեր քարանձավը լցվել էին ինձ բոլորովին անծանոթ մարդիկ` երկար բեղերով, թրերով ու հրացաններով։ Ոմանք գոռգոռում էին, մյուսները քաշքշում տատիս։ Այդ տեսնելով ես սարսափահար կպա տատիս ծնկներին, բայց մի ուժեղ ձեռք ինձ պոկեց նրանից ու շպրտեց մի կողմ։
Տատս կանգնել էր Կաղ Օհանջանի առաջ ու դողում էր ձմեռը ջուրն ընկածի պես։
— Ո՞ւր է բոլշևիկ տղադ, քավթա՛ռ,— կատաղած հարցնում էր Կաղ Օհանջանը,— ո՞ւր է, ո՞ւր է, ասա՛, եկել է գյուղ, բոլշևիկի թղթեր է բերել, որտե՞ղ ես թաքցրել։
— Գիտում չեմ, տեսել չեմ, էն միանտերը վկա՜,— արյուն թքելով պատասխանում էր տատս։
Նրան քարշ տվին դուրս։ Ւնձ թվաց, թե տանում են քարափից ցած գցեն. որքան ուժ ունեի ճչացի, բայց մի լայն ձեռք փակեց բերանս, որից վառոդի ու ձիու քրտնքի հոտ էր գալիս։
Լույսն արդեն բացվում էր։ Խմատի լեռնալանջի կողմից հրացանների ու թնդանոթների կրակոցներ էին լսվում։ Մեր քարափից վեր երբեմն պայթում էր ահռելի մի բան, ու ժայռերը փլվելով թանձր փոշի էին արձակում։ Կրակում էին նաև մեր գյուղից։ Դեռ երեկ տատս ականջ էր դնում այդ կրակոցներին, և երբ կրակում էին Խմատի լանջից, նա «ջա՜ն» էր ասում, իսկ գյուղի կողմից կրակողներին չանչում էր ու «չո՜ռ» կանչում։ Հետո ես էլ էի սովորել նրա նման «ջան»ն ու «չոռ» ասել։
Տատիս քարշ տվին դեպի Օհանջանենց տուն։ Այնտեղ ասեղ գցելու տեղ չկար։ Օհանջանենց բակումն էին գզիրը, քյոխվան, պրիստավը ու էլի ուրիշ մարդիկ։ Տեր-Մինասը խաչը հանած` անեծքներ էր ասում, ցույց տալով Խմատի լեռն ու լանջը։ Անդադար գնում-գալիս էին զինված մարդիկ, չարացած դեմքերով ու արնակալած աչքերով։ Ես սարսափից ուզեցի փախչել, թաքնվել մեր քարանձավում, բայց տեսնելով, որ տատիս տարան Օհանջանի տուն` վազեցի այնտեղ։
Ամբոխի մեջ երևում էր տատս։ Նրա գլխին շալ չկար, ու ես առաջին անգամ տեսա, որ տատիս մազերը նման են նոր եկած ձյունի։
Չգիտեմ, թե ինչպես մագլցեցի Կաղ Օհանշանի տան բակի պարիսպը, որի վրա արդեն շատ երեխաներ էին թառած։
Տատս այս անգամ երևաց Օհանջանենց պատշգամբում, հետո մեկը բռնեց նրա ճերմակ մազերից ու քարշ տվեց ներս։
— Ախր էդ խեղճ պառավն ի՞նչ է արել, որ տանջում են, ի՞նչ մեղք ունի,— ասաց պատի տակ հավաքված կանանցից մեկն ու թաշկինակը տարավ աչքերին։
— Թե տղամարդ են` թող գան, հրե՜ն Խմատի լանջին կռվողների հետ խոսեն, թե չէ ի՞նչ են կպել էս ձեռից գնացած պառավից,— ասաց մեկ ուրիշը։
— Ա՜խ, անիծվածնե՛ր։
Չնայած կանայք խոսում էին շատ ցածր ու երկյուղով, բայց ես գլխի ընկա, որ Խմատի լանջից կրակողը իմ հայրն է ու տատիս էլ նրա համար են տանջում։ «Վա՜յ, տատի՛ ջան,— մտածեցի ես,— բա քեզ որ բանտարկեն, ես ի՞նչ պիտի անեմ»։ Այդ պահին ես զգացի, որ մի վատ, շատ վատ բան պիտի կատարվի ինձ հետ ու սկսեցի բարձրաձայն լաց լինել։ Մեկը ներքևից մտրակը թափահարեց վրաս ու ես ձայնս կտրեցի։
Տատս նորից երևաց պատշգամբում։ Նրա դեմքն արյունոտ էր, կուրծքը պատառոտված։ Նա հազիվ էր ոտքի վրա մնում։ Հանկարծ նա ձեռքերը տարածեց ու գոչեց զարմանալի սուր ձայնով։
— Ե՛կ, Աբեթնա՜կ, բալա՛ս, եկ քարուքանդ արա Կաղ Օհանջանի տունն ու տեղը։
Տատս չկարողացավ շարունակել։ Նրա գլխին թրով հարվածեց Կաղ Օհանջանը։
Բակում հավաքված մարդիկ ետ-ետ գնացին։ Կանայք ճչալով փախան։
— Ազգի դավաճանին փրկություն չկա,— ամբողջ ձայնով գոռաց Կաղ Օհանջանն ու կեռ թուրը պսպղացնելովս իջեցրեց տատիս գլխին։ Տատս ձեռքերը տարավ դեպի գլուխը, բայց թրի երկրորդ հարվածը կտրեց նրա մատները... Օհանջանը մի անգամ էլ հարվածեց տատիս ու պատշգամբից հրեց ցած։
Հենց այդ պահին լսվեց մի սոսկալի մռնչոց և պատշգամբում երևաց Լալ Համազը։ Նրա դեմքը սևացել էր, աչքերը լայնացել էին ու քիչ էր մնում դուրս թռչեին բներից։ Նա հանկարծ նետվեց դեպի Կաղ Օհանջանը ու ձեռքի խաչերկաթով որքան ուժ ուներ հարվածեց նրա գլխին։
— Տե՜ղն է,— ամբոխի միջից լսվեցին խուլ ձայներ։
Կաղ Օհանջանը ոչ մի ձայն չհանեց ու անշնչացած փռվեց գետնին...
Նրա տղաներից մեկը ատրճանակով կրակեց Լալ Համազի վրա։ Խաչերկաթն ընկավ Համազի ձեռքից ու նա կտրված ծառի նման օրորվելով` տապալվեց ցած, ընկավ տատիս կողքին...
Մեկն ինձ պոկեց պատից ու տարավ... ու չիմացա, թե դրանից հետո ինչ եղավ Կաղ Օհանջանենց բակում։
***
Միայն հինգ օր հետո, երբ գյուղում այլևս կրակոցների ձայն չէր լսվում և երբ գյուղի հրապարակում բարձր սյան վրա փողփողում էր կարմիր դրոշը, ինձ հանեցին թոնրի միջից, որտեղ թաքցրել էին, ու ես առաջին անգամ տեսա հորս։
Տատս ու Լալ Համազն այլևս չկային։ Նրանց կողք-կողքի թաղել էին Ծլոկի գերեզմանատանը...
Թաղել էին... Բայց իմ մտքում անջինջ մնում է գանգուր մազերով, արևախանձ դեմքով Լալ Համազը, որ ինձ համար պանիր ու հաց էր բերում, ուտում մեր քարափին, գլուխը դնում տատիս ծնկանը և համր իմաստությամբ նայում իրիկնային մշուշի մեջ պարուրվող լեռներին...
Աղբյուր՝ litopedia.org
